άνθρωπος (7 άρθρα)

Στο διάσημο δοκίμιό του The Unreasonable Effectiveness of Mathematics in the Natural Sciences , ο βραβευμένος με Νόμπελ (1963) φυσικός Eugene Wigner έγραψε ότι η αντιστοιχία μεταξύ των καθαρών μαθηματικών και του φυσικού κόσμου ήταν «κάτι που συνορεύει με το μυστηριώδες». «Δεν υπάρχει», είπε, «καμία λογική εξήγηση γι’ αυτό».

Είναι λογικό να πούμε ότι τα βασικά μαθηματικά αναπτύχθηκαν για να περιγράψουν πράγματα στον καθημερινό κόσμο. Μπορούμε να κατανοήσουμε έτσι την προέλευση της μέτρησης και των βασικών πράξεων και τον υπολογισμό του εμβαδόν. Ωστόσο, όπως συνεχίζει να υποστηρίζει ο Wigner, αυτή η απλή εξήγηση αποτυγχάνει να εξηγήσει τόσα πολλά από αυτά που βλέπουμε.

Η δουλειά των μαθηματικών συχνά περιλαμβάνει απίστευτη εφευρετικότητα και εκπληκτικά επιτεύγματα λογικής. Κάποια θεωρήματα και αποδείξεις χρειάζονται χρόνια για να λυθούν. Και όμως είναι εκπληκτικό ότι πολλές από τις πιο λαμπρές και τρελά αφηρημένες έννοιες, αποδεικνύονται ότι μοντελοποιούν τέλεια τα φαινόμενα του πραγματικού κόσμου. Ταιριάζουν σαν μια κλειδαριά με το κλειδί της.

Σκεφτείτε για λίγο πόσο εκπληκτικό είναι αυτό. Έχουμε αυτό το σύνολο πραγμάτων που φαίνεται να έχει δημιουργήσει το μυαλό μας σε μια αφηρημένη, μη πραγματική σφαίρα ιδεών. Και έχουμε μια άλλη κατηγορία ή σύνολο πραγμάτων που θα ονομάσουμε «πράγματα που κάνει το σύμπαν».

Στη συνέχεια, καθώς η ιστορία ξετυλίγεται, ανακαλύπτουμε ότι υπάρχει ακριβής αντιστοιχία μεταξύ των διαφόρων μαθηματικών εννοιών και των «πραγμάτων μέσα στο σύμπαν ή που κάνει το σύμπαν». Υπάρχει ένα είδος αξιοσημείωτης επικάλυψης μεταξύ αυτού που συμβαίνει στο μυαλό μας και αυτού που συμβαίνει εκεί έξω. Και πολύ συχνά, τα μαθηματικά δημιουργούνται πολύ πριν πάμε να ψάξουμε στον κόσμο για μια κατάσταση.

Όπως λέει ο Wigner, «Είναι δύσκολο να αποφύγουμε την εντύπωση ότι αντιμετωπίζουμε ένα θαύμα εδώ».

Αυτό είναι άξιο προσοχής. Τα πράγματα που φαίνεται να κάνει το σύμπαν στο επίπεδο της φυσικής αντικατοπτρίζονται στο μαθηματικό πεδίο. Το σύμπαν, φαίνεται, να συμπεριφέρεται σύμφωνα με τις σκέψεις του νου.

Είναι τα μαθηματικά κάτι που επινόησαν οι άνθρωποι;

Εάν απαντάτε ναι, πώς βγήκε κάτι που είναι καθαρά τεχνούργημα του μυαλού εκεί στη φύση; Πώς μπαίνει στον ίδιο τον ιστό του εξωτερικού κόσμου;

Σε κάθε γωνιά της φυσικής βρίσκουμε έννοιες που κανείς δεν πίστευε ότι θα εμφανιζόταν ποτέ στον οικείο κόσμο. Αλλά το κάνουν. Παλαβές, μη διαισθητικές αρχές και πράγματα που κανείς δεν ονειρευόταν ποτέ ότι θα ξέφευγαν από τις σελίδες των μαθηματικών περιοδικών όπου δημοσιεύτηκαν, αποδεικνύονται ότι είναι ακριβώς αυτό που χρειάζεται για να περιγράψει κανείς πως λειτουργεί ο Κόσμος.

Θα μπορούσαμε όλο αυτό να το βάλουμε στον εξής συλλογισμό:

Υπόθεση πρώτη: Οι μαθηματικές οντότητες είναι τα προϊόντα του νου.

Υπόθεση δεύτερη: Το σύμπαν συμπεριφέρεται σύμφωνα με μαθηματικές οντότητες.

Συμπέρασμα: Επομένως, το σύμπαν συμπεριφέρεται σύμφωνα με τους συλλογισμούς του νου.

Αλλά ίσως τα έχουμε πάρει όλα αυτά λάθος. Ίσως οι μαθηματικές οντότητες να μην παράγονται πραγματικά από το μυαλό μας . Ακόμα, αν αλλάξουμε την ιστορία μας και αποδεχτούμε ότι τα μαθηματικά είναι κατά κάποιο τρόπο πραγματικά εκεί έξω στον κόσμο, τότε πραγματικά υπάρχουν με τρόπο ανεξάρτητο από την ανθρωπότητα, και δεν έχουμε καταφέρει ακόμα να ξεφύγουμε από αυτό το συμπέρασμα. Στην πραγματικότητα, αν αυτά ανακαλύφθηκαν και δεν εφευρέθηκαν, το μυστήριο είναι ακόμη πιο βαθύ.

Τώρα έχουμε αυτό το βασίλειο των αφηρημένων ιδεών και σχέσεων, ένα άπειρο λογικό τοπίο στο οποίο έχουμε άμεση πρόσβαση μέσω του μυαλού μας. Και όμως, ενώ δεν είναι φυσικό, κατά κάποιο τρόπο αυτό το βασίλειο καθοδηγεί τη συμπεριφορά των πραγμάτων στον φυσικό κόσμο.

Φαίνεται αναπόφευκτο. Κάτι που μοιάζει με το “νου” τρέχει τον κόσμο, παρέχοντας το πλαίσιο και τις διαδρομές για να τρέξει η φυσική πραγματικότητα.

Ο ίδιος ο Αϊνστάιν αγωνίστηκε να εξηγήσει πώς θα μπορούσε να είναι αυτό: «Πώς γίνεται τα μαθηματικά, όντας τελικά προϊόν της ανθρώπινης σκέψης, να είναι τόσο αξιοθαύμαστα κατάλληλα για τα αντικείμενα της πραγματικότητας; Είναι, λοιπόν, η ανθρώπινη λογική, χωρίς μια προηγούμενη εμπειρία, απλώς με την σκέψη, ικανή να κατανοήσει τις ιδιότητες των πραγματικών πραγμάτων;»

Αν κάποιος στην ιστορία είχε το δικαίωμα να σχολιάσει αυτό το θέμα, ήταν ο Αϊνστάιν. Αυτός, βασιζόμενος λίγο πολύ αποκλειστικά σε νοητικά πειράματα, κατάφερε να ξεκλειδώσει μερικά από τα καλύτερα κρυμμένα μυστικά του σύμπαντος. Ο ίδιος το βρήκε αυτό εκπληκτικό, λέγοντας με ωραίο τρόπο. «Το πιο ακατανόητο πράγμα στον κόσμο είναι ότι είναι κατανοητός». Γιατί αυτό που πραγματικά υπάρχει εκεί έξω να αντιστοιχούσε ουσιαστικά σε αυτό που συνέβαινε στο μυαλό του;

Ο Αϊνστάιν μίλησε με ευλάβεια, ακόμη και θρησκευτικά, για τις εμπειρίες που είχε βλέποντας την «λαμπερή ομορφιά» που έλαμψε όταν προσπάθησε να κοιτάξει στα μυστήρια του σύμπαντος. Ήταν ικανοποιημένος, είπε, με την αίσθηση της «θαυμάσιας δομής της ύπαρξης» και την «ταπεινή προσπάθειά του να κατανοήσει έστω και ένα μικροσκοπικό τμήμα του Λόγου που εκδηλώνεται στη φύση».

Μιλώντας συγκεκριμένα για τα μαθηματικά ο Αϊνστάιν, έγραψε:

«Τα καθαρά μαθηματικά είναι, με τον τρόπο τους, η ποίηση των λογικών ιδεών. …Σε αυτήν την προσπάθεια για τη λογική ομορφιά, ανακαλύπτονται πνευματικές φόρμουλες απαραίτητες για τη βαθύτερη διείσδυση στους νόμους της φύσης».

Όσο περισσότερο το σκέφτεστε, τόσο πιο αξιοσημείωτο γίνεται. Πώς γίνεται ένας άντρας που καθόταν μόνος σε ένα ελβετικό γραφείο διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας, μπόρεσε να κατανοήσει τα βαθύτερα μυστικά του χώρου και του χρόνου; Τι μας λέει για το σύμπαν ότι η καθαρή σκέψη του ανθρώπου είναι σε θέση να αποκαλύψει πολλά από τα βαθύτερα αινίγματά του;

Ο κοσμολόγος Max Tegmark στο βιβλίο «Our Mathematical Universe»,  υοστηρίζει ότι όχι μόνο τα μαθηματικά περιγράφουν καλά το σύμπαν μας, αλλά στην πραγματικότητα το σύμπαν *είναι* απλώς μια μαθηματική δομή

Ο φιλόσοφος Ντέιβιντ Γουντ φέρνει αυτή την ερώτηση στο επίκεντρο:

«Πριν καταλάβετε ότι το σύμπαν διέπεται από κομψές μαθηματικές εξισώσεις, θα είχατε λόγους να το περιμένετε;  Θα περιμένατε το σύμπαν να είναι έτσι; Φυσικά και όχι. Τα μαθηματικά είναι μια γλώσσα. Το σύμπαν λειτουργεί σύμφωνα με αυτή τη γλώσσα. Αυτό δεν πρέπει να είναι καθόλου περίεργο για όσους πιστεύουν στον Θεό. Θα πρέπει να είναι τρομακτικό για τους άθεους, γιατί αυτό είναι το τελευταίο πράγμα που πρέπει να περιμένετε».

ΠΗΓΗ

Οι σύγχρονοι άνθρωποι (Homo sapiens) είναι οι μόνοι επιζώντες εκπρόσωποι του ανθρώπινου οικογενειακού δέντρου, αλλά είμαστε η τελευταία πρόταση σε μια εξελικτική ιστορία που ξεκίνησε πριν από περίπου 6 εκατομμύρια χρόνια και γέννησε τουλάχιστον 18 είδη γνωστά, συλλογικά, ως ανθρωπίδες.

Υπήρχαν τουλάχιστον εννέα είδη Homo – συμπεριλαμβανομένου του H. sapiens – κατανεμημένα σε όλη την Αφρική, την Ευρώπη και την Ασία πριν από περίπου 300.000 χρόνια. Ένας-ένας όμως, όλοι εκτός από τον H. sapiens εξαφανίστηκαν. Οι Νεάντερταλ και μια ομάδα Homo γνωστή ως Denisovans έζησαν μαζί με τον H. sapiens για χιλιάδες χρόνια, και μάλιστα αναμίχθηκαν, όπως αποδεικνύεται από κομμάτια του DNA τους που παραμένουν σε πολλούς ανθρώπους σήμερα. Αλλά τελικά, οι Ντενίσοβαν και οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν. Πριν από περίπου 40.000 χρόνια, ο H. sapiens ήταν το τελευταίο ανθρωποειδές που είχε απομείνει πάνω στη Γη.

Ποιο ήταν λοιπόν το μυστικό της επιτυχίας μας; Γιατί επέζησε ο H. sapiens όταν όλοι οι συγγενείς μας εξαφανίστηκαν;

Για να καταλάβουμε πώς αντέξαμε ως είδος, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε τι κοινό έχουμε με άλλα ανθρωποειδή. Στην κορυφή αυτής της λίστας βρίσκεται ο διποδισμός. Το δίποδο περπάτημα προέρχεται από την ομάδα Αρδιπίθηκος – τους πρώτους ανθρώπινους προγόνους μας που έζησαν περίπου 4,4 εκατομμύρια χρόνια πριν – και τον Αυστραλοπίθηκο, ο οποίος εμφανίστηκε περίπου 2 εκατομμύρια χρόνια αργότερα. Και οι δύο ομάδες ήταν «κάτι περισσότερο από δίποδοι πίθηκοι» με σχετικά μικρούς εγκεφάλους.

Ο διποδισμός ήταν ένα σημαντικό εξελικτικό βήμα για τους ανθρωπίδες, αλλά δεν απέτρεψε την εξαφάνιση του Αρδιπίθηκου, του Αυστραλοπίθηκου και ένα τρίτο γένος ανθρωπίδων – τον Παράνθρωπο. Ο Αυστραλοπίθηκος εμφανίστηκε καθώς ο Αρδιπίθηκος εξαφανιζόταν. Ο Παράνθρωπος και το πρώτο είδος Homo εμφανίστηκαν στην Αφρική πριν από περίπου 3 εκατομμύρια χρόνια, καθώς ο Αυστραλοπίθηκος πέθαινε.

Σε αντίθεση με τα αναδυόμενα είδη Homo, τα οποία είχαν μεγαλύτερους εγκεφάλους και μικρότερα δόντια από τους προκατόχους τους, ο Παράνθρωπος είχε μικρούς εγκεφάλους και ήταν πιο πιθηκοειδής, με τεράστια πίσω δόντια και ισχυρούς μύες μάσησης.

Για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, έχουμε τον Homo και τον Paranthropus να καταλαμβάνουν ίσως διαφορετικές θέσεις στη Γη, αλλά παρόμοια τοπία, και οι δύο τα πάνε πολύ καλά. Αλλά μετά από περίπου 1 εκατομμύριο χρόνια, ο Παράνθρωπος εξαφανίστηκε και ο Homo κρατιέται και πολλαπλασιάζεται, τελικά σε όλο τον κόσμο.

Τι έσβησε τον Αρδιπίθηκο, τον Αυστραλοπίθηκο και τον Παράνθρωπο; Κανείς δεν ξέρει με βεβαιότητα, και πιθανότατα δεν ήταν μόνο ένα γεγονός.

Οι πιθανοί παράγοντες περιλαμβάνουν την περιβαλλοντική αλλαγή, τον ανταγωνισμό για τρόφιμα και πόρους μεταξύ σύγχρονων ειδών ανθρωπίδων και τη χαμηλή πυκνότητα πληθυσμού.

Οι μεγαλύτεροι εγκέφαλοι στον Homo έδωσαν σίγουρα στο γένος ένα πλεονέκτημα έναντι του Paranthropus. Με μεγαλύτερους εγκεφάλους ήρθαν βελτιώσεις στη γνωστική λειτουργία και τις ικανότητες δημιουργίας εργαλείων, περισσότερη ευελιξία συμπεριφοράς, αυξημένη κοινωνικότητα και καλύτερη επίλυση προβλημάτων.

Ήταν πιθανόν σε αρκετά περίπλοκες οικογενειακές ομάδες. Ίσως έθαβαν τους νεκρούς τους. Έχτιζαν καταφύγια. κατασκεύαζαν βλήματα όπλων· Είχαν την ελεγχόμενη χρήση φωτιάς. Αρχίζετε να βλέπετε την εμφάνιση εξειδίκευσης, διαφορετικών εργαλείων για διαφορετικά καθήκοντα. Ασχολούνταν με το τοπίο με εξελιγμένους τρόπους.

Αυτό μπορεί να έκανε το είδος Homo πιο ανθεκτικό και προσαρμόσιμο από τον Paranthropus, αλλά η αποκάλυψη του τι έκανε τον H. sapiens να ξεπεράσει όλα τα άλλα είδη Homo είναι πιο δύσκολη. Αρχαία εργαλεία, έργα τέχνης και άλλα τεχνουργήματα υποδηλώνουν ότι οι γνωστικές μας δυνάμεις, η τεχνική ικανότητα και η επίλυση προβλημάτων ήταν πιο προηγμένες από εκείνες των στενών συγγενών μας. Οι ευέλικτες κοινωνικές στρατηγικές θα μπορούσαν επίσης να βοηθήσουν τον H. sapiens να επιμείνει εκεί όπου άλλα είδη χάθηκαν.

Ως είδος, η ευελιξία μας μας έχει εξυπηρετήσει καλά. Ένας από τους λόγους που μπορέσαμε να επεκταθούμε τόσο αποτελεσματικά είναι ότι μάθαμε να προσαρμοζόμαστε σε ποικίλα περιβάλλοντα – όχι μόνο βιολογικά, αλλά και πολιτισμικά μέσω της τεχνολογίας και της συμπεριφοράς μας.

Ένας άλλος παράγοντας θα μπορούσε απλώς να είναι η τύχη. Οι πληθυσμοί μικρών ειδών μπορούν γρήγορα να καταρρεύσουν μετά από φυσικές καταστροφές, επιδημίες ασθενειών ή κλιματικές αλλαγές, αφήνοντας μια πρώην κατειλημμένη θέση στη Γη ανοιχτή για να αναλάβουν άλλα είδη .

Η εύνοια (της τύχης) είναι μέρος αυτού. Πρέπει να είσαι στο σωστό μέρος τη σωστή στιγμή.

Ο Homo erectus ήταν το πρώτο είδος Homo που εμφανίστηκε, εξαπλώθηκε σε όλη την Αφρική και στην ανατολική Ασία. Κατά τη διάρκεια εκατοντάδων χιλιάδων ετών, ακολούθησαν περισσότερα είδη: Homo heidelbergensis, Homo naledi, Homo floresiensis και Homo luzonensis, καθώς και H. sapiens, Neanderthals και Denisovans.

Αφού εμφανίστηκε στην Αφρική, ο H. sapiens μετανάστευσε στην Ευρώπη, όπου οι Νεάντερταλ ήταν ήδη εγκατεστημένοι, και στην Ασία, όπου συνάντησαν τους Denisovans. Τα στοιχεία από το DNA στους ανθρώπους σήμερα δείχνουν ότι αυτές οι ομάδες αλληλεπιδρούσαν και είναι πιθανό ότι ο H. sapiens ξεπέρασε και κατέκλυσε αυτές τις ομάδες – και πιθανώς άλλα είδη Homo που δεν έχουν ακόμη ταυτοποιηθεί.

Αν και δεν γνωρίζουμε τι ρόλο παίξαμε στην εξαφάνισή τους, φαίνεται πιθανό ότι η εξάπλωσή μας εκτός Αφρικής άσκησε πίεση σε άλλα είδη μέσω του ανταγωνισμού για πόρους. Το είδος μας ήταν πολύ επιτυχημένο στο να μετακινείται και να ζευγαρώνει, κάτι που είναι πιθανώς ένας από τους λόγους που είμαστε ακόμα εδώ.

Η παγκόσμια κλιματική αλλαγή πιστεύεται επίσης ότι συνέβαλε στην εξαφάνιση ορισμένων ειδών Homo, αλλά είναι δύσκολο να πούμε πόσο ρόλο έπαιξε. Για παράδειγμα, το είδος μας Homo sapiens εξελίχθηκε στην Αφρική, αλλά επέζησε και στις εποχές των παγετώνων στην Ευρώπη, ενώ οι Νεάντερταλ, οι οποίοι προσαρμόστηκαν στις ψυχρές συνθήκες, δεν το έκαναν. Είναι λογικό ότι υπήρχαν περισσότερα δεδομένα στην εξίσωση από ότι το κλίμα.

Στο τέλος, αυτό που καταδίκασε τους Homo συγγενείς μας ήταν πιθανώς ένας συνδυασμός παραγόντων, με λίγη απροσδόκητη τύχη.

Όπως συμβαίνει, ο H. sapiens έφτασε επικίνδυνα κοντά στην εξαφάνιση σε ένα σημείο. Μια πρόσφατη γενετική ανάλυση περισσότερων από 3.000 ανθρώπων σε αφρικανικές και μη αφρικανικές ομάδες αποκάλυψε χαμηλότερη γενετική ποικιλομορφία από την αναμενόμενη. Οι επιστήμονες το εντόπισαν σε ένα «εμπόδιο» αναπαραγωγής μεταξύ 813.000 και 930.000 ετών πριν, με τον παγκόσμιο πληθυσμό Homo να κυμαίνεται σε περίπου 1.300 άτομα για περισσότερα από 100.000 χρόνια.

Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι η επιβίωσή μας δεν είναι εξασφαλισμένη. Η επιστροφή στην ευελιξία και τις συνεργατικές δεξιότητές μας θα μας εξυπηρετήσει καθώς αντιμετωπίζουμε νέες προκλήσεις σήμερα με το κλίμα.

Πρόσφατες αρχαιολογικές και γενετικές μελέτες μπορεί να έχουν βρει την απάντηση για την εξαφάνιση των άλλων Homo. Ο πρωταρχικός λόγος φαίνεται να είναι ότι όλα τα άλλα είδη έτειναν να λειτουργούν σε μικρές ομάδες, ενώ εμείς οι Homo sapiens απολαμβάναμε την αλληλεπίδραση με άλλους, σχηματίζοντας μεγαλύτερες ομάδες με πολλούς συμμετέχοντες. Κατά συνέπεια, ήταν σε θέση να επιβιώσουν από τις επιπτώσεις των σοβαρών εξαφανίσεων της κλιματικής αλλαγής που κατέστρεψαν τους άλλους.

Ίσως ήταν μια ιδιορρυθμία στη γενετική μας σύνθεση. Τώρα φαίνεται ότι ο Homo sapiens είχε το υψηλότερο επίπεδο συμπόνιας, ανοχής και επιθυμίας να κάνει τους ανθρώπους να συνδεθούν. Είχαμε μια έμφυτη στάση «ας μαζευτούμε». Το συμπέρασμα – δεν ήταν η επιβίωση των κτηνωδών, άγριων και βάρβαρων, αλλά η επιβίωση των συμπονετικών και κοινωνικών – τα θεμελιώδη στοιχεία της φιλίας.

Τα κοινωνικά δίκτυα που σχηματίστηκαν ως αποτέλεσμα της βασικής φύσης των πρώτων προγόνων μας ήταν ένα ζωτικής σημασίας ασφαλιστήριο συμβόλαιο για πιο δύσκολους καιρούς, επιτρέποντάς τους να μοιράζονται όχι μόνο τρόφιμα και πόρους, αλλά και δημιουργικές ιδέες – φαίνεται ότι μπορεί να χρησιμοποίησαν μια μορφή «καταιγισμού ιδεών» για να λύσουν τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν. Αυτό τους επέτρεψε να προσαρμοστούν καλύτερα στις ιδιοτροπίες της κλιματικής αλλαγής και σε άλλες μείζονες προκλήσεις.

Τώρα το βασικό ερώτημα – Αυτές οι ίδιες συναισθηματικές δεξιότητες – αγελαιότητα, συμπόνια, ανοχή, κατανόηση, εξυπηρετικότητα – θα μας επιτρέψουν να λύσουμε τα αδιαμφισβήτητα κρίσιμα ζητήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα με την κλιματική αλλαγή, έτσι ώστε σε άλλες 2.000 γενιές, εμείς οι Homo sapiens να μην έχουμε συναντήσει την ίδια μοίρα με τους Νεάντερταλ και τα άλλα ανθρώπινα είδη που εξαλείφθηκαν εντελώς από το πρόσωπο του πλανήτη;

ΠΗΓΗ

Συνέντευξη του Κορνήλιου Καστοριάδη στους φοιτητές της Ecole des Sciences Politiques που δημοσιεύθηκε στην ετήσια έκδοση του περιοδικού τους La Planete Verte (Παρίσι 1993).

Ερώτηση: Τι είναι για σας οικολογία;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Η κατανόηση του εξής βασικού γεγονότος, ότι δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνική ζωή που να μη λαμβάνει υπόψη, κατά τρόπο κεντρικό, το περιβάλλον μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται.

Κατά περίεργο τρόπο, η κατανόηση αυτή φαίνεται να υπήρξε πολύ περισσότερο παλαιότερα, στις άγριες ή παραδοσιακές κοινωνίες. Ακόμη και πριν από μια γενιά, υπήρχαν στην Ελλάδα χωριά που ανακύκλωναν σχεδόν τα πάντα. Στη Γαλλία, η συντήρηση των ρεόντων υδάτων, των δασών κ.τ.λ. αποτελεί μέριμνα που διαρκεί εδώ και αιώνες.

Οι άνθρωποι μπορεί να μην είχαν “επιστημονική γνώση”, είχαν όμως μια “αφελή” αλλά στέρεη συνείδηση της ζωτικής τους εξάρτησης από το περιβάλλον (δείτε και το φιλμ “Ντέρσου Ουζάλα”). Αυτό άλλαξε ριζικά με τον καπιταλισμό και τη μοντέρνα τεχνολογία, που βασίζονται σε μια συνεχή και ταχεία αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης, πράγμα που επισύρει καταστροφικά και ήδη ορατά αποτελέσματα στη γήινη ατμόσφαιρα. Αν βαριέστε τις επιστημονικές συζητήσεις, δεν έχετε παρά να δείτε τις ακτές ή τον αέρα των μεγαλουπόλεων. Γι’ αυτό είναι πλέον αδύνατο να συλλάβουμε μια πολιτική, άξια του ονόματός της, χωρίς μια μείζονα οικολογική μέριμνα.

Ερώτηση: Μπορεί η οικολογία να είναι επιστημονική;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Η οικολογία είναι στην ουσία της πολιτική, δεν είναι “επιστημονική”. Η επιστήμη είναι ανίκανη, ως επιστήμη, να ορίσει τα όρια ή τους σκοπούς της. Αν της ζητήσουμε τα πιο αποτελεσματικά και οικονομικά μέσα για να εξολοθρεύσουμε το γήινο πληθυσμό, μπορεί (και μάλιστα οφείλει!) να μας παράσχει μία απάντηση επιστημονική. Ως επιστήμη, δεν έχει απολύτως τίποτα να πει ως προς τον “καλό” ή “κακό” χαρακτήρα ενός τέτοιου σχεδίου. Μπορούμε, και ασφαλώς οφείλουμε, να κινητοποιήσουμε την επιστημονική έρευνα για να διερευνήσουμε τις επιπτώσεις της α ή της β παραγωγικής ενέργειας στο περιβάλλον, ή, καμιά φορά, τα μέσα για να αποτρέψουμε κάποιες ανεπιθύμητες παρενέργειες. Ωστόσο η απάντηση, σε έσχατη ανάλυση, δεν μπορεί παρά να είναι πολιτική.

Το να λέγει κανείς, όπως λέγουν οι υπογράφοντες την “Έκκληση της Χαϊδελβέργης” (που εγώ θα προτιμούσα να ονομάσω Έκκληση της Νυρεμβέργης), ότι η επιστήμη και μόνη η επιστήμη μπορεί να επιλύσει όλα τα προβλήματα, είναι απογοητευτικό. Προερχόμενο από τόσα βραβεία Νόμπελ, τούτο εκφράζει ένα στοιχειώδη αναλφαβητισμό, μια έλλειψη στοχασμού πάνω στην ίδια τους τη δραστηριότητα και μια τέλεια ιστορική αμνησία.

Κι αυτά λέγονται την ώρα που, εδώ και μόλις λίγα χρόνια πριν, οι κυριότεροι εφευρέτες και κατασκευαστές πυρηνικών βομβών έκαναν δημόσιες εκδηλώσεις συντριβής, έτυπταν το στήθος τους, ομολογούσαν την ευθύνη τους και κ.τ.λ. – για να θυμίσουμε μονάχα τον Οπενχάιμερ και τον Ζαχάροφ.

Η τεχνο-επιστημονική ανάπτυξη και το γεγονός ότι οι επιστήμονες δεν έχουν και δεν θα έχουν ποτέ τίποτα να πουν σχετικά με τη χρησιμοποίηση που της γίνεται, κι ακόμη με τον καπιταλιστικό της προσανατολισμό, είναι ακριβώς η αιτία που δημιούργησε το πρόβλημα του περιβάλλοντος και τη σημερινή του σοβαρότητα.

Αυτό δε που διαπιστώνουμε σήμερα, είναι τα τεράστια περιθώρια αβεβαιότητας ως προς τα δεδομένα και τις προοπτικές εξέλιξης του γήινου περιβάλλοντος. Περιθώρια προφανώς αμφίπλευρα. Η προσωπική μου γνώμη είναι ότι οι πιο σκοτεινές προοπτικές είναι και οι πλέον πιθανές.

Το πραγματικό όμως πρόβλημα δεν είναι αυτό. Είναι η ολοκληρωτική εξαφάνιση της φρονήσεως. Δεδομένου ότι κανείς δεν μπορεί μετά βεβαιότητος να πει εάν το φαινόμενο θερμοκηπίου θα προκαλέσει ή όχι την άνοδο της στάθμης του ωκεανού, ούτε σε πόσα χρόνια η τρύπα του όζοντος θα επεκταθεί σε όλη την ατμόσφαιρα, η μόνη στάση που θα μπορούσε να υιοθετήσει κανείς είναι αυτή του diligens pater familias (του συνετού οικογενειάρχη) που σκέφτεται: “Αφού τα αντικείμενα που διακυβεύονται είναι τεράστιας σημασίας, ακόμα κι αν οι πιθανότητες είναι εξαιρετικά αβέβαιες, ενεργώ με τη μεγαλύτερη δυνατή φρόνηση, και όχι σαν να μη συνέβαινε τίποτα”.

Και όμως αυτό που βλέπουμε σήμερα, επί παραδείγματι στο καρναβάλι (που το ονομάζουν Διάσκεψη Κορυφής) του Ρίο, είναι μια τέλεια ανευθυνότητα. Είναι η λυσσώδης επιμονή των φιλελευθέρων που ακριβώς επικαλούνται, από την ανάποδη, το επιχείρημα της αβεβαιότητας (αφού δεν “αποδεικνύεται”, ας συνεχίσουμε σαν πριν…). Είναι η τερατώδης συμμαχία μεταξύ Προτεσταντών και αμερικανικής Δεξιάς και της Καθολικής Εκκλησίας εναντίον κάθε βοήθειας για τον έλεγχο των γεννήσεων στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, τη στιγμή που η σχέση δημογραφικής εκρήξεως και των προβλημάτων του περιβάλλοντος είναι έκδηλη. Και συγχρόνως, το άκρον άωτον της υποκρισίας, ισχυρίζονται ότι νοιάζονται για το επίπεδο της ζωής αυτών των ανθρώπων. Μα για να βελτιωθεί αυτό το επίπεδο ζωής, θα έπρεπε ακόμη περισσότερο να επιταχυνθούν η παραγωγή και η κατανάλωση, δηλαδή οι καταστροφείς των μη αναλώσιμων πόρων.

Ερώτηση: Πάντως, κατά τη Διάσκεψη του Ρίο υιοθετήθηκαν δύο συμφωνίες που ορισμένοι τις θεωρούν ιστορικές: η συμφωνία για τις κλιματικές αλλαγές και η συμφωνία για τη βιοποικιλότητα. Είναι κι αυτές “καρναβάλι”;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Ναι, διότι δεν προτείνουν συγκεκριμένο μέτρο και δεν συνοδεύονται από καμιά κύρωση. Είναι οι τιμές που αποδίδει το Κακό στην Αρετή.

Μια λέξη για τη βιοποικιλότητα. Θα έπρεπε έτσι κι αλλιώς να υπενθυμίσουμε σ’ αυτούς που υπέγραψαν την Έκκληση της Νυρεμβέργης ότι κανείς σήμερα δεν ξέρει πόσα ζώντα είδη βρίσκονται στη Γη. Οι εκτιμήσεις βαίνουν από 10 έως 30 εκατομμύρια, ακούστηκε δε και ο αριθμός των 100 εκατομμυρίων. Και από τα είδη αυτά δεν γνωρίζουμε παρά ένα μικρό τους μέρος.

Αυτό όμως που γνωρίζουμε σχεδόν με βεβαιότητα είναι ο αριθμός των ζώντων ειδών που εξαφανίζουμε κάθε χρόνο, ιδίως με την καταστροφή των τροπικών δασών. Ο δε E.O. Wilson  εκτιμά πως σε τριάντα χρόνια θα έχουμε εξαφανίσει περίπου το 20% των ζώντων ειδών, με άλλα λόγια, και λαμβάνοντας ως βάση τη χαμηλότερη εκτίμηση για το συνολικό τους πληθυσμό, κατά μέσον όρο καταστρέφουμε 70.000 είδη κατ’ έτος, 200 είδη ημερησίως! Ανεξάρτητα από οποιαδήποτε άλλη σκέψη που μπορούμε να κάνουμε, η καταστροφή ενός και μόνου είδους είναι ικανή να επιφέρει την κατάρρευση της ισορροπίας, συνεπώς την καταστροφή ενός ολόκληρου οικοτόπου…

Ερώτηση: Διαβάζοντας ορισμένα άρθρα σας, έχει κανείς την εντύπωση ότι η οικολογία δεν είναι παρά το κρυμμένο μέρος ενός παγόβουνου που καλύπτει μια αμφισβήτηση όχι μόνο της επιστήμης αλλά και του πολιτικού συστήματος και του οικονομικού συστήματος. Είστε επαναστάτης;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Επανάσταση δεν σημαίνει χειμάρρους αίματος, την κατάληψη των χειμερινών ανακτόρων κ.τ.λ. Επανάσταση σημαίνει τον εκ βάθρων μετασχηματισμό των δεσμών της κοινωνίας. Μ’ αυτήν την έννοια, είμαι ασφαλώς επαναστάτης. Για να υπάρξει όμως μια επανάσταση προς αυτήν την κατεύθυνση, χρειάζονται βαθιές αλλαγές στην ψυχοκοινωνική οργάνωση του δυτικού ανθρώπου, στη στάση που έχει για τη ζωή, με μια λέξη στο φαντασιακό του. Πρέπει να εγκαταλειφθεί η ιδέα ότι ο μόνος σκοπός στη ζωή είναι να παράγουμε και να καταναλώνουμε περισσότερο –  ιδέα και παράλογη και εξευτελιστική. Πρέπει να εγκαταλειφθεί το καπιταλιστικό φαντασιακό μιας ψευδο-ορθολογικής ψευδο-κυριαρχίας, μιας απεριόριστης επέκτασης. Κι αυτό, μόνον οι άνθρωποι, άντρες και γυναίκες, μπορούν να το κάνουν. Ένα μοναχικό άτομο, μια οργάνωση, το πολύ που θα μπορούσε να κάνει θα ήταν να προετοιμάσει, να κρίνει, να διεγείρει, να σκιαγραφήσει τις δυνατές κατευθύνσεις.

Ερώτηση: Είναι λοιπόν η οικολογία η ιδεολογία του τέλους του αιώνα μας;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Όχι, δεν θα το έλεγα αυτό και εν πάση περιπτώσει δεν πρέπει να κάνουμε την οικολογία, ιδεολογία με την παραδοσιακή έννοια του όρου.

Η ανάληψη όμως των ευθυνών μας σχετικά με το περιβάλλον, την ισορροπία μεταξύ της ανθρωπότητας και των πόρων του πλανήτη, είναι κάτι το προφανές και κεντρικό για κάθε αληθινή και σοβαρή πολιτική. Και επιβάλλεται από τη φρενιτιώδη πορεία της αυτονομημένης τεχνο-επιστήμης και από την τεράστια δημογραφική έκρηξη που θα συνεχίσουμε να τη βλέπουμε για άλλα πενήντα χρόνια τουλάχιστον.

Όμως, αυτή η ανάληψη ευθύνης πρέπει να ενσωματωθεί σ’ ένα πολιτικό πρόταγμα που κατ’ ανάγκην θα υπερβεί την “οικολογία”, σαν τέτοια. Και αν δεν υπάρξει ένα νέο κίνημα, μια αφύπνιση του δημοκρατικού προτάγματος, η “οικολογία” μπορεί κάλλιστα να ενταχθεί σε μια ιδεολογία νεο-φασιστική. Απέναντι σε μια παγκόσμια οικολογική καταστροφή, επί παραδείγματι, μπορούμε κάλλιστα να δούμε αυταρχικά καθεστώτα που επιβάλλουν  δρακόντειους περιορισμούς σ’ ένα πληθυσμό ευρισκόμενο σε απόγνωση και απαθή.

Η ένταξη της οικολογικής συνιστώσας σ’ ένα ριζοσπαστικό πολιτικό πρόταγμα είναι απαραίτητη. Και είναι ακόμη περισσότερο επιτακτική, από τη θέση υπό αμφισβήτηση των αξιών και των προσανατολισμών της σημερινής κοινωνίας, που ένα τέτοιο πρόταγμα συνεπάγεται και προϋποθέτει – είναι αναπόσπαστη από την κριτική του φαντασιακού της “ανάπτυξης” με το οποίο ζούμε.

Ερώτηση: Αυτή η καθαρά πολιτική συνιστώσα ενός προτάγματος ριζικής αλλαγής συμπεριλαμβάνει και τις σχέσεις Βορρά-Νότου;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Ασφαλώς. Είναι πραγματικός εφιάλτης το να βλέπεις καλοχορτασμένους ανθρώπους να βλέπουν στην τηλεόραση τους Σομαλούς να πεθαίνουν της πείνας και μετά να ξαναγυρίζουν στο ποδόσφαιρό τους. Και είναι επίσης, από την άποψη την πιο ωμά ρεαλιστική, μια φοβερά κοντόφθαλμη στάση.

Κλείνουν τα μάτια και τους αφήνουν να ψοφήσουν. Η παράνομη μετανάστευση αυξάνει κατά το μέτρο που η δημογραφική πίεση μεγαλώνει, και είναι βέβαιο ότι τίποτα δεν είδαμε ακόμη.

Οι Τσικάνος διαβαίνουν σχεδόν άνευ εμποδίων τα μεξικανο-αμερικανικά σύνορα, και σε λίγο καιρό δεν θα είναι μόνο Μεξικανοί αυτοί που θα το κάνουν. Σήμερα, για την Ευρώπη είναι, μεταξύ άλλων, ο πορθμός του Γιβραλτάρ. Και δεν είναι μόνο Μαροκινοί. Είναι άνθρωποι που έφυγαν από όλες τις γωνιές της Αφρικής, ακόμη κι από την Αιθιοπία και την Ακτή του Ελεφαντοστού, που υπομένουν τα πάνδεινα για να βρεθούν στην Ταγγέρη και να μπορέσουν να πληρώσουν τους επιτήδειους πορθμείς. Αύριο, όμως, δεν θα είναι μόνο το Γιβραλτάρ. Υπάρχουν ίσως 40.000 χλμ. μεσογειακών ακτών σ’ αυτό που ο Τσόρτσιλ αποκαλούσε “το μαλακό υπογάστριο της Ευρώπης”. Ήδη οι Ιρακινοί φυγάδες διασχίζουν την Τουρκία και  μπαίνουν λαθραία στην Ελλάδα. Μετά, υπάρχουν όλα τα ανατολικά σύνορα των Δώδεκα. Θα φτιάξουν πάλι ένα Τείχος του Βερολίνου, αυτή τη φορά 3 ή 4.000 χλμ. για να εμποδίσουν τους πεινασμένους Ανατολικούς να μπουν στην πλούσια Ευρώπη;

Ξέρουμε ότι υφίσταται μια φοβερή οικονομική και κοινωνική ανισορροπία μεταξύ πλούσιας Δύσης και του υπόλοιπου κόσμου. Αυτό το χάσμα δεν ελαττώνεται, αυξάνει. Το μόνο πράγμα που η “πολιτισμένη” Δύση εξάγει ως πολιτισμό σ’ αυτές τις χώρες, είναι οι τεχνικές των πραξικοπημάτων, τα όπλα και η τηλεόραση με την επίδειξη καταναλωτικών προτύπων που είναι αδύνατο να τα φτάσουν οι φτωχοί αυτοί πληθυσμοί. Αυτή η ανισορροπία δεν μπορεί να εξακολουθήσει, εκτός κι αν η Ευρώπη γίνει ένα φρούριο αστυνομοκρατούμενο.

Ερώτηση: Υπάρχει φιλόσοφος, ιδρυτής της οικολογίας;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Δεν βλέπω κανένα φιλόσοφο που θα μπορούσαμε να κατονομάσουμε ως ιδρυτή της οικολογίας. Υπάρχει βέβαια στους Άγγλους, Γερμανούς και Γάλλους ρομαντικούς ένας “έρως της φύσεως”. Ωστόσο  η οικολογία δεν είναι “έρως της φύσεως”: είναι η αναγκαιότητα αυτοπεριορισμού (δηλαδή η αληθινή ελευθερία) του ανθρώπινου όντος σχετικά με τον πλανήτη, πάνω στον οποίο όλως τυχαίως υπάρχει, και τον οποίο έχει βαλθεί να καταστρέψει. Αντίθετα, μπορούμε να βρούμε σε πολλούς φιλοσόφους αυτήν την αλαζονεία, αυτήν την ύβριν, όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες, την υπερβολική οίηση ή την προπετή υπερβολή που ενθρονίζει τον άνθρωπο ως “κύριο και νομέα της φύσεως” – μια απόφανση στην κυριολεξία γελοία. Εδώ δεν είμαστε κύριοι του τι θα κάνουμε ατομικά, αύριο, ή σε μερικές εβδομάδες. Η ύβρις όμως καλεί πάντοτε την νέμεσιν, την τιμωρία, πράγμα που υπάρχει κίνδυνος να μας συμβεί.

Ερώτηση: Μια εκ νέου ανακάλυψη της αρχαίας φιλοσοφίας στη διάστασή της, της αρμονίας και της ισορροπίας θα ήταν σωτήρια;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Σωτήρια θα ήταν μια εκ νέου ανακάλυψη της φιλοσοφίας, διότι διανύουμε μια από τις ολιγότερο φιλοσοφικές, για να μην πούμε αντι-φιλοσοφικές περιόδους της ιστορίας της ανθρωπότητας. Όμως η αρχαία ελληνική στάση δεν είναι μια στάση ισορροπίας και αρμονίας. Ξεκινά από την αναγνώριση των αοράτων ορίων της δράσης μας, από την ουσιαστική θνητότητά μας και από την ανάγκη του αυτοπεριορισμού.

Ερώτηση: Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε την άνοδο της μέριμνας για το περιβάλλον ως ένα χαρακτηριστικό της επιστροφής του θρησκευτικού, υπό τη μορφή μιας πιστής στη φύση;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Κατ’ αρχάς δεν πιστεύω πως υπάρχει, παρ’ όλα όσα λένε, μια επιστροφή του θρησκευτικού στις δυτικές χώρες. Έπειτα, η οικολογία, ορθά θεωρούμενη (και από αυτήν την άποψη, αυτή είναι η γενική περίπτωση), δεν κάνει τη φύση θεότητα ούτε άλλωστε και τον άνθρωπο. Η μόνη σχέση που θα μπορούσα να δω είναι πολύ έμμεση. Έχει σχέση μ’ αυτό που κάνει ώστε η θρησκεία να ασκεί μια τέτοια κυριαρχική επιρροή σε όλες σχεδόν τις κοινωνίες. Ζούμε στην πρώτη κοινωνία, από καταβολής ιστορίας της ανθρωπότητας, όπου η θρησκεία δεν κατέχει πλέον το κέντρο της κοινωνικής ζωής. Γιατί αυτή η τεράστια θέση της θρησκείας; Διότι υπενθύμιζε στον άνθρωπο ότι δεν είναι κύριος του κόσμου, ότι υπήρχε και κάτι άλλο εκτός από τον ίδιο, που το “προσωποποιούσε” κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο: το ονόμαζε “ταμπού”, “τοτέμ”, “ θεούς του Ολύμπου” – ή Μοίρα -,  Ιεχωβά… Η θρησκεία παρουσίαζε την Άβυσσο και, συγχρόνως, την κάλυπτε δίδοντάς της ένα πρόσωπο: είναι ο Θεός και ο Θεός είναι αγάπη κ.τ.λ. Και έδινε έτσι νόημα στη ζωή και στο θάνατο του ανθρώπου. Βέβαια, προέβαλλε στις θεϊκές δυνάμεις, ή στο μόνο Θεό, χαρακτηριστικά κατ’ ουσίαν ανθρωπομορφικά ή ανθρωποκεντρικά, και έτσι ακριβώς “έδινε νόημα” στο παν. Η Άβυσσος γινόταν κατά κάποιον τρόπο οικεία, ομοιογενής προς ημάς. Αλλά συγχρόνως υπενθύμιζε στον άνθρωπο τα όριά του, του υπενθύμιζε ότι το Ον είναι ανεξερεύνητο και αδάμαστο.

Τώρα, μια οικολογία, ενσωματωμένη σ’ ένα πολιτικό πρόταγμα αυτονομίας, πρέπει, συγχρόνως, να υποδεικνύει αυτόν τον περιορισμό του ανθρώπου και να του υπενθυμίζει ότι το Ον δεν έχει νόημα, ότι εμείς δημιουργούμε το νόημα ιδίω κινδύνω (και υπό τη μορφή των θρησκειών…). Υπάρχει, συνεπώς, με μία έννοια εγγύτης, αλλά με μία άλλη έννοια, απαραμείωτη αντίθεση.

Ερώτηση: Συνεπώς, περισσότερο από την υπεράσπιση της φύσης, επιθυμείτε την υπεράσπιση του ανθρώπου;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Την υπεράσπιση του ανθρώπου εναντίον του εαυτού του, ιδού το πρόβλημα. Ο κύριος κίνδυνος για τον άνθρωπο είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Καμιά φυσική καταστροφή δεν ισοφαρίζει τις καταστροφές, τις σφαγές, τα ολοκαυτώματα που δημιούργησε ο άνθρωπος εναντίον του ανθρώπου.

Σήμερα ο άνθρωπος είναι πάντοτε, ή και περισσότερο από ποτέ άλλοτε στο παρελθόν, ο εχθρός του ανθρώπου. Όχι μόνον διότι εξακολουθεί, όσο ποτέ άλλοτε, να επιδίδεται στη σφαγή των ομοίων του, αλλά και διότι πριονίζει το κλαρί πάνω στο οποίο κάθεται: το περιβάλλον. Τη συνείδηση αυτού του γεγονότος θα έπρεπε να επιχειρήσουμε να αφυπνίσουμε, σε μια εποχή όπου η θρησκεία, για πολλούς και ευνόητους λόγους, δεν μπορεί πλέον να παίξει αυτό το ρόλο. Πρέπει να υπενθυμίσουμε στους ανθρώπους τα όριά τους, όχι μόνο τα ατομικά αλλά και τα κοινωνικά. Δεν είναι μόνο ότι ο καθένας μας υπόκειται στο νόμο, και κάποια μέρα θα πεθάνει. Είναι ότι όλοι μαζί δεν μπορούμε να κάνουμε οτιδήποτε, πρέπει να αυτοπεριοριζόμαστε. Η αυτονομία – η αληθινή ελευθερία – είναι ο αυτοπεριορισμός, αναγκαίος όχι μόνον στους κανόνες ενδοκοινωνικής συμπεριφοράς, αλλά και στους κανόνες που υιοθετούμε στη συμπεριφορά μας απέναντι στο περιβάλλον.

***

Ελευθεροτυπία, 14 Δεκεμβρίου 1993

Πηγή

Όπως προδίδει και η καθομιλούμενη γλώσσα, η κοινή γνώμη πιστεύει στο είδος μας υπάρχουν φυλές. Και συνηθίζει να κατατάσσει τους ανθρώπους ανάλογα με το χρώμα του δέρματος.

Όμως, ακόμη και με αυτό το κριτήριο, ένας προσεκτικός παρατηρητής θα αντιλαμβανόταν ότι δεν υπάρχει σαφής διαχωρισμός μεταξύ μαύρων και λευκών, αλλά μια συνεχής διαβάθμιση  με το χρώμα του δέρματος να γίνεται σκουρότερο από τους πόλους προς τον ισημερινό.

Δεν διαθέτουμε κανένα πειστήριο, φαίνεται όμως ότι το χρώμα του δέρματος εκείνων των πρώτων αποικών που εγκατέλειψαν την Αφρική πριν από 50.000 χρόνια πρέπει να ήταν σκούρο. Κατά τις μετακινήσεις τους, οι ανθρώπινες ομάδες συναντούσαν διαφορετικά περιβάλλοντα, στα οποία προσαρμόζονταν, με αποτέλεσμα την πολυμορφία που βλέπουμε σήμερα. Η απόκτηση όλο και ανοιχτότερου δέρματος ήταν μια αναγκαστική προσαρμογή στην πορεία προς τον Βορρά.

Τα ανθρωποειδή πρωτεύοντα, που, με εξαίρεση τον άνθρωπο είναι όλα τριχωτά, έχουν ανοιχτό χρώμα δέρματος. Δεν γνωρίζουμε πότε ο άνθρωπος έχασε το τρίχωμά του. Η απώλεια αυτή μπορεί να ήταν ευεργετική στο ζεστό κλίμα της Αφρικής, ιδιαίτερα εάν συνέβη την εποχή που οι πρόγονοί μας υιοθετούσαν τη δίποδη βάδιση και όδευαν από το δάσος προς τη σαβάνα. Η δίποδη βάδιση διευκολύνει τις μακρές πορείες, οι οποίες όμως ζεσταίνουν. Έτσι, η απώλεια του τριχώματος ενδεχομένως να είχε προσαρμοστική αξία, δεδομένου ότι διευκολύνει την εξάτμιση νερού, μέσω της εφίδρωσης, και χαρίζει ανακουφιστική δροσιά.

Ωστόσο, χωρίς τρίχωμα, το δέρμα κινδυνεύει από τις βλαβερές υπεριώδεις ηλιακές ακτίνες, που είναι εντονότερες στα μικρά γεωγραφικά πλάτη. Χωρίς υπεριώδη ακτινοβολία, όμως, το δέρμα δεν μπορεί να παραγάγει βιταμίνη D, η οποία είναι απαραίτητη για τη φυσιολογική ανάπτυξη. Επομένως, ο βαθμός προστασίας του δέρματος, είτε με τρίχωμα είτε με μελανίνη, πρέπει να είναι τόσος, ώστε να συμβιβάζει τις δύο αντίθετες ανάγκες: την ικανοποιητική θωράκιση απέναντι στην υπεριώδη ακτινοβολία και την επαρκή τροφοδοσία με βιταμίνη D.

Κατά την πορεία λοιπόν προς τον Βορρά, οι άτριχοι αλλά σκουρόχρωμοι πρόγονοί μας συναντούν περιβάλλοντα με όλο και χαμηλότερες εντάσεις υπεριώδους ακτινοβολίας. Το σκούρο δέρμα  εδω δεν είναι μόνο περιττό, αλλά και επιζήμιο, μια και τα υψηλά επίπεδα μελανίνης δεν επιτρέπουν στη χαμηλή υπεριώδη ακτινοβολία να διεισδύσει στις στιβάδες εκείνες του δέρματος όπου γίνεται η σύνθεση της βιταμίνης D.

Μεταλλάξεις λοιπόν που μειώνουν τη στις μελανίνη ευνοούνται από το νέο περιβάλλον και σταδιακά καθιερώνονται. Αυτή είναι η βιολογική και περιβαλλοντική βάση της χρωματικής μας ποικιλομορφίας. Και είναι ο λόγος που οι σημερινοί Αφρικανοί πρέπει να προσέχουν την περιεκτικότητα της τροφής τους σε βιταμίνη D όταν μεταναστεύουν στον Βορρά, ενώ οι βόρειοι να καλύπτουν το δέρμα τους όταν ακολουθούν την αντίθετη πορεία. 

Το χρώμα του δέρματος ελέγχεται από ελάχιστα γονίδια. Το ίδιο  και πολλοί άλλοι χαρακτήρες, οι οποίοι κατανέμονται άνισα στις διάφορες ανθρώπινες ομάδες, ελέγχουν περισσότερο ή λιγότερο ορατές λειτουργίες και σχετίζονται περισσότερο ή λιγότερο εμφανώς με κάποια περιβαλλοντική ανάγκη.

Υπάρχει άραγε λόγος να  κατατάξουμε σε διαφορετικές «φυλές» τους Μεσογειακούς και τους κεντροευρωπαϊκούς λαούς, επειδή οι πρώτοι έχουν σε πολύ μεγάλα ποσοστά τα γονίδια που τους προστατεύουν από την ελονοσία? Αποτελούν μήπως ξεχωριστή «φυλή» οι λαοί που μπορούν να πιουν γάλα επειδή διαθέτουν τα γονίδια ανοχής στη λακτόζη(ανατολική και βόρεια Αφρική, νοτιοδυτική Ασία, Ευρώπη, Μογγολία)? Θα κατατάσσατε σε τρεις διαφορετικές φυλές τους Ινδούς, με βάση τις ομάδες αίματος;

Παράλογο, θα πουν πολλοί. Το ίδιο υποστηρίζει και η επιστημονική κοινότητα, που διακρίνει μεν συνεχείς διαβαθμίσεις στην κατανομή πολλών γονιδιακών ομάδων μεταξύ ανθρώπων με διαφορετική προέλευση, αλλά όχι υποείδη, φυλές ή «ράτσες». Η σύγχρονη βιολογία απορρίπτει τον ρατσισμό με επιστημονικά επιχειρήματα, και όχι απλώς από πολιτική ορθότητα

Το χρώμα του δέρματος οφείλεται σε έναν απλό γενετικό πολυμορφισμό, όπως οι ομάδες αίματος και η ικανότητα πέψης του γάλακτος.

Γιάννης Μανέτας «Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον» . Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Πηγή: antikleidi.com