Κορνήλιος Καστοριάδης (2 άρθρα)

Κορνήλιος Καστοριάδης – «Άνθρωπος, ο βασικός εχθρός του… ανθρώπου»

| 0 ΣΧΟΛΙΑ

Συνέντευξη του Κορνήλιου Καστοριάδη στους φοιτητές της Ecole des Sciences Politiques που δημοσιεύθηκε στην ετήσια έκδοση του περιοδικού τους La Planete Verte (Παρίσι 1993).

Ερώτηση: Τι είναι για σας οικολογία;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Η κατανόηση του εξής βασικού γεγονότος, ότι δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνική ζωή που να μη λαμβάνει υπόψη, κατά τρόπο κεντρικό, το περιβάλλον μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται.

Κατά περίεργο τρόπο, η κατανόηση αυτή φαίνεται να υπήρξε πολύ περισσότερο παλαιότερα, στις άγριες ή παραδοσιακές κοινωνίες. Ακόμη και πριν από μια γενιά, υπήρχαν στην Ελλάδα χωριά που ανακύκλωναν σχεδόν τα πάντα. Στη Γαλλία, η συντήρηση των ρεόντων υδάτων, των δασών κ.τ.λ. αποτελεί μέριμνα που διαρκεί εδώ και αιώνες.

Οι άνθρωποι μπορεί να μην είχαν “επιστημονική γνώση”, είχαν όμως μια “αφελή” αλλά στέρεη συνείδηση της ζωτικής τους εξάρτησης από το περιβάλλον (δείτε και το φιλμ “Ντέρσου Ουζάλα”). Αυτό άλλαξε ριζικά με τον καπιταλισμό και τη μοντέρνα τεχνολογία, που βασίζονται σε μια συνεχή και ταχεία αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης, πράγμα που επισύρει καταστροφικά και ήδη ορατά αποτελέσματα στη γήινη ατμόσφαιρα. Αν βαριέστε τις επιστημονικές συζητήσεις, δεν έχετε παρά να δείτε τις ακτές ή τον αέρα των μεγαλουπόλεων. Γι’ αυτό είναι πλέον αδύνατο να συλλάβουμε μια πολιτική, άξια του ονόματός της, χωρίς μια μείζονα οικολογική μέριμνα.

Ερώτηση: Μπορεί η οικολογία να είναι επιστημονική;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Η οικολογία είναι στην ουσία της πολιτική, δεν είναι “επιστημονική”. Η επιστήμη είναι ανίκανη, ως επιστήμη, να ορίσει τα όρια ή τους σκοπούς της. Αν της ζητήσουμε τα πιο αποτελεσματικά και οικονομικά μέσα για να εξολοθρεύσουμε το γήινο πληθυσμό, μπορεί (και μάλιστα οφείλει!) να μας παράσχει μία απάντηση επιστημονική. Ως επιστήμη, δεν έχει απολύτως τίποτα να πει ως προς τον “καλό” ή “κακό” χαρακτήρα ενός τέτοιου σχεδίου. Μπορούμε, και ασφαλώς οφείλουμε, να κινητοποιήσουμε την επιστημονική έρευνα για να διερευνήσουμε τις επιπτώσεις της α ή της β παραγωγικής ενέργειας στο περιβάλλον, ή, καμιά φορά, τα μέσα για να αποτρέψουμε κάποιες ανεπιθύμητες παρενέργειες. Ωστόσο η απάντηση, σε έσχατη ανάλυση, δεν μπορεί παρά να είναι πολιτική.

Το να λέγει κανείς, όπως λέγουν οι υπογράφοντες την “Έκκληση της Χαϊδελβέργης” (που εγώ θα προτιμούσα να ονομάσω Έκκληση της Νυρεμβέργης), ότι η επιστήμη και μόνη η επιστήμη μπορεί να επιλύσει όλα τα προβλήματα, είναι απογοητευτικό. Προερχόμενο από τόσα βραβεία Νόμπελ, τούτο εκφράζει ένα στοιχειώδη αναλφαβητισμό, μια έλλειψη στοχασμού πάνω στην ίδια τους τη δραστηριότητα και μια τέλεια ιστορική αμνησία.

 

Κι αυτά λέγονται την ώρα που, εδώ και μόλις λίγα χρόνια πριν, οι κυριότεροι εφευρέτες και κατασκευαστές πυρηνικών βομβών έκαναν δημόσιες εκδηλώσεις συντριβής, έτυπταν το στήθος τους, ομολογούσαν την ευθύνη τους και κ.τ.λ. – για να θυμίσουμε μονάχα τον Οπενχάιμερ και τον Ζαχάροφ.

Η τεχνο-επιστημονική ανάπτυξη και το γεγονός ότι οι επιστήμονες δεν έχουν και δεν θα έχουν ποτέ τίποτα να πουν σχετικά με τη χρησιμοποίηση που της γίνεται, κι ακόμη με τον καπιταλιστικό της προσανατολισμό, είναι ακριβώς η αιτία που δημιούργησε το πρόβλημα του περιβάλλοντος και τη σημερινή του σοβαρότητα.

Αυτό δε που διαπιστώνουμε σήμερα, είναι τα τεράστια περιθώρια αβεβαιότητας ως προς τα δεδομένα και τις προοπτικές εξέλιξης του γήινου περιβάλλοντος. Περιθώρια προφανώς αμφίπλευρα. Η προσωπική μου γνώμη είναι ότι οι πιο σκοτεινές προοπτικές είναι και οι πλέον πιθανές.

Το πραγματικό όμως πρόβλημα δεν είναι αυτό. Είναι η ολοκληρωτική εξαφάνιση της φρονήσεως. Δεδομένου ότι κανείς δεν μπορεί μετά βεβαιότητος να πει εάν το φαινόμενο θερμοκηπίου θα προκαλέσει ή όχι την άνοδο της στάθμης του ωκεανού, ούτε σε πόσα χρόνια η τρύπα του όζοντος θα επεκταθεί σε όλη την ατμόσφαιρα, η μόνη στάση που θα μπορούσε να υιοθετήσει κανείς είναι αυτή του diligens pater familias (του συνετού οικογενειάρχη) που σκέφτεται: “Αφού τα αντικείμενα που διακυβεύονται είναι τεράστιας σημασίας, ακόμα κι αν οι πιθανότητες είναι εξαιρετικά αβέβαιες, ενεργώ με τη μεγαλύτερη δυνατή φρόνηση, και όχι σαν να μη συνέβαινε τίποτα”.

Και όμως αυτό που βλέπουμε σήμερα, επί παραδείγματι στο καρναβάλι (που το ονομάζουν Διάσκεψη Κορυφής) του Ρίο, είναι μια τέλεια ανευθυνότητα. Είναι η λυσσώδης επιμονή των φιλελευθέρων που ακριβώς επικαλούνται, από την ανάποδη, το επιχείρημα της αβεβαιότητας (αφού δεν “αποδεικνύεται”, ας συνεχίσουμε σαν πριν…). Είναι η τερατώδης συμμαχία μεταξύ Προτεσταντών και αμερικανικής Δεξιάς και της Καθολικής Εκκλησίας εναντίον κάθε βοήθειας για τον έλεγχο των γεννήσεων στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, τη στιγμή που η σχέση δημογραφικής εκρήξεως και των προβλημάτων του περιβάλλοντος είναι έκδηλη. Και συγχρόνως, το άκρον άωτον της υποκρισίας, ισχυρίζονται ότι νοιάζονται για το επίπεδο της ζωής αυτών των ανθρώπων. Μα για να βελτιωθεί αυτό το επίπεδο ζωής, θα έπρεπε ακόμη περισσότερο να επιταχυνθούν η παραγωγή και η κατανάλωση, δηλαδή οι καταστροφείς των μη αναλώσιμων πόρων.

Ερώτηση: Πάντως, κατά τη Διάσκεψη του Ρίο υιοθετήθηκαν δύο συμφωνίες που ορισμένοι τις θεωρούν ιστορικές: η συμφωνία για τις κλιματικές αλλαγές και η συμφωνία για τη βιοποικιλότητα. Είναι κι αυτές “καρναβάλι”;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Ναι, διότι δεν προτείνουν συγκεκριμένο μέτρο και δεν συνοδεύονται από καμιά κύρωση. Είναι οι τιμές που αποδίδει το Κακό στην Αρετή.

Μια λέξη για τη βιοποικιλότητα. Θα έπρεπε έτσι κι αλλιώς να υπενθυμίσουμε σ’ αυτούς που υπέγραψαν την Έκκληση της Νυρεμβέργης ότι κανείς σήμερα δεν ξέρει πόσα ζώντα είδη βρίσκονται στη Γη. Οι εκτιμήσεις βαίνουν από 10 έως 30 εκατομμύρια, ακούστηκε δε και ο αριθμός των 100 εκατομμυρίων. Και από τα είδη αυτά δεν γνωρίζουμε παρά ένα μικρό τους μέρος.

Αυτό όμως που γνωρίζουμε σχεδόν με βεβαιότητα είναι ο αριθμός των ζώντων ειδών που εξαφανίζουμε κάθε χρόνο, ιδίως με την καταστροφή των τροπικών δασών. Ο δε E.O. Wilson  εκτιμά πως σε τριάντα χρόνια θα έχουμε εξαφανίσει περίπου το 20% των ζώντων ειδών, με άλλα λόγια, και λαμβάνοντας ως βάση τη χαμηλότερη εκτίμηση για το συνολικό τους πληθυσμό, κατά μέσον όρο καταστρέφουμε 70.000 είδη κατ’ έτος, 200 είδη ημερησίως! Ανεξάρτητα από οποιαδήποτε άλλη σκέψη που μπορούμε να κάνουμε, η καταστροφή ενός και μόνου είδους είναι ικανή να επιφέρει την κατάρρευση της ισορροπίας, συνεπώς την καταστροφή ενός ολόκληρου οικοτόπου…

Ερώτηση: Διαβάζοντας ορισμένα άρθρα σας, έχει κανείς την εντύπωση ότι η οικολογία δεν είναι παρά το κρυμμένο μέρος ενός παγόβουνου που καλύπτει μια αμφισβήτηση όχι μόνο της επιστήμης αλλά και του πολιτικού συστήματος και του οικονομικού συστήματος. Είστε επαναστάτης;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Επανάσταση δεν σημαίνει χειμάρρους αίματος, την κατάληψη των χειμερινών ανακτόρων κ.τ.λ. Επανάσταση σημαίνει τον εκ βάθρων μετασχηματισμό των δεσμών της κοινωνίας. Μ’ αυτήν την έννοια, είμαι ασφαλώς επαναστάτης. Για να υπάρξει όμως μια επανάσταση προς αυτήν την κατεύθυνση, χρειάζονται βαθιές αλλαγές στην ψυχοκοινωνική οργάνωση του δυτικού ανθρώπου, στη στάση που έχει για τη ζωή, με μια λέξη στο φαντασιακό του. Πρέπει να εγκαταλειφθεί η ιδέα ότι ο μόνος σκοπός στη ζωή είναι να παράγουμε και να καταναλώνουμε περισσότερο –  ιδέα και παράλογη και εξευτελιστική. Πρέπει να εγκαταλειφθεί το καπιταλιστικό φαντασιακό μιας ψευδο-ορθολογικής ψευδο-κυριαρχίας, μιας απεριόριστης επέκτασης. Κι αυτό, μόνον οι άνθρωποι, άντρες και γυναίκες, μπορούν να το κάνουν. Ένα μοναχικό άτομο, μια οργάνωση, το πολύ που θα μπορούσε να κάνει θα ήταν να προετοιμάσει, να κρίνει, να διεγείρει, να σκιαγραφήσει τις δυνατές κατευθύνσεις.

Ερώτηση: Είναι λοιπόν η οικολογία η ιδεολογία του τέλους του αιώνα μας;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Όχι, δεν θα το έλεγα αυτό και εν πάση περιπτώσει δεν πρέπει να κάνουμε την οικολογία, ιδεολογία με την παραδοσιακή έννοια του όρου.

Η ανάληψη όμως των ευθυνών μας σχετικά με το περιβάλλον, την ισορροπία μεταξύ της ανθρωπότητας και των πόρων του πλανήτη, είναι κάτι το προφανές και κεντρικό για κάθε αληθινή και σοβαρή πολιτική. Και επιβάλλεται από τη φρενιτιώδη πορεία της αυτονομημένης τεχνο-επιστήμης και από την τεράστια δημογραφική έκρηξη που θα συνεχίσουμε να τη βλέπουμε για άλλα πενήντα χρόνια τουλάχιστον.

Όμως, αυτή η ανάληψη ευθύνης πρέπει να ενσωματωθεί σ’ ένα πολιτικό πρόταγμα που κατ’ ανάγκην θα υπερβεί την “οικολογία”, σαν τέτοια. Και αν δεν υπάρξει ένα νέο κίνημα, μια αφύπνιση του δημοκρατικού προτάγματος, η “οικολογία” μπορεί κάλλιστα να ενταχθεί σε μια ιδεολογία νεο-φασιστική. Απέναντι σε μια παγκόσμια οικολογική καταστροφή, επί παραδείγματι, μπορούμε κάλλιστα να δούμε αυταρχικά καθεστώτα που επιβάλλουν  δρακόντειους περιορισμούς σ’ ένα πληθυσμό ευρισκόμενο σε απόγνωση και απαθή.

Η ένταξη της οικολογικής συνιστώσας σ’ ένα ριζοσπαστικό πολιτικό πρόταγμα είναι απαραίτητη. Και είναι ακόμη περισσότερο επιτακτική, από τη θέση υπό αμφισβήτηση των αξιών και των προσανατολισμών της σημερινής κοινωνίας, που ένα τέτοιο πρόταγμα συνεπάγεται και προϋποθέτει – είναι αναπόσπαστη από την κριτική του φαντασιακού της “ανάπτυξης” με το οποίο ζούμε.

Ερώτηση: Αυτή η καθαρά πολιτική συνιστώσα ενός προτάγματος ριζικής αλλαγής συμπεριλαμβάνει και τις σχέσεις Βορρά-Νότου;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Ασφαλώς. Είναι πραγματικός εφιάλτης το να βλέπεις καλοχορτασμένους ανθρώπους να βλέπουν στην τηλεόραση τους Σομαλούς να πεθαίνουν της πείνας και μετά να ξαναγυρίζουν στο ποδόσφαιρό τους. Και είναι επίσης, από την άποψη την πιο ωμά ρεαλιστική, μια φοβερά κοντόφθαλμη στάση.

Κλείνουν τα μάτια και τους αφήνουν να ψοφήσουν. Η παράνομη μετανάστευση αυξάνει κατά το μέτρο που η δημογραφική πίεση μεγαλώνει, και είναι βέβαιο ότι τίποτα δεν είδαμε ακόμη.

Οι Τσικάνος διαβαίνουν σχεδόν άνευ εμποδίων τα μεξικανο-αμερικανικά σύνορα, και σε λίγο καιρό δεν θα είναι μόνο Μεξικανοί αυτοί που θα το κάνουν. Σήμερα, για την Ευρώπη είναι, μεταξύ άλλων, ο πορθμός του Γιβραλτάρ. Και δεν είναι μόνο Μαροκινοί. Είναι άνθρωποι που έφυγαν από όλες τις γωνιές της Αφρικής, ακόμη κι από την Αιθιοπία και την Ακτή του Ελεφαντοστού, που υπομένουν τα πάνδεινα για να βρεθούν στην Ταγγέρη και να μπορέσουν να πληρώσουν τους επιτήδειους πορθμείς. Αύριο, όμως, δεν θα είναι μόνο το Γιβραλτάρ. Υπάρχουν ίσως 40.000 χλμ. μεσογειακών ακτών σ’ αυτό που ο Τσόρτσιλ αποκαλούσε “το μαλακό υπογάστριο της Ευρώπης”. Ήδη οι Ιρακινοί φυγάδες διασχίζουν την Τουρκία και  μπαίνουν λαθραία στην Ελλάδα. Μετά, υπάρχουν όλα τα ανατολικά σύνορα των Δώδεκα. Θα φτιάξουν πάλι ένα Τείχος του Βερολίνου, αυτή τη φορά 3 ή 4.000 χλμ. για να εμποδίσουν τους πεινασμένους Ανατολικούς να μπουν στην πλούσια Ευρώπη;

Ξέρουμε ότι υφίσταται μια φοβερή οικονομική και κοινωνική ανισορροπία μεταξύ πλούσιας Δύσης και του υπόλοιπου κόσμου. Αυτό το χάσμα δεν ελαττώνεται, αυξάνει. Το μόνο πράγμα που η “πολιτισμένη” Δύση εξάγει ως πολιτισμό σ’ αυτές τις χώρες, είναι οι τεχνικές των πραξικοπημάτων, τα όπλα και η τηλεόραση με την επίδειξη καταναλωτικών προτύπων που είναι αδύνατο να τα φτάσουν οι φτωχοί αυτοί πληθυσμοί. Αυτή η ανισορροπία δεν μπορεί να εξακολουθήσει, εκτός κι αν η Ευρώπη γίνει ένα φρούριο αστυνομοκρατούμενο.

Ερώτηση: Υπάρχει φιλόσοφος, ιδρυτής της οικολογίας;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Δεν βλέπω κανένα φιλόσοφο που θα μπορούσαμε να κατονομάσουμε ως ιδρυτή της οικολογίας. Υπάρχει βέβαια στους Άγγλους, Γερμανούς και Γάλλους ρομαντικούς ένας “έρως της φύσεως”. Ωστόσο  η οικολογία δεν είναι “έρως της φύσεως”: είναι η αναγκαιότητα αυτοπεριορισμού (δηλαδή η αληθινή ελευθερία) του ανθρώπινου όντος σχετικά με τον πλανήτη, πάνω στον οποίο όλως τυχαίως υπάρχει, και τον οποίο έχει βαλθεί να καταστρέψει. Αντίθετα, μπορούμε να βρούμε σε πολλούς φιλοσόφους αυτήν την αλαζονεία, αυτήν την ύβριν, όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες, την υπερβολική οίηση ή την προπετή υπερβολή που ενθρονίζει τον άνθρωπο ως “κύριο και νομέα της φύσεως” – μια απόφανση στην κυριολεξία γελοία. Εδώ δεν είμαστε κύριοι του τι θα κάνουμε ατομικά, αύριο, ή σε μερικές εβδομάδες. Η ύβρις όμως καλεί πάντοτε την νέμεσιν, την τιμωρία, πράγμα που υπάρχει κίνδυνος να μας συμβεί.

Ερώτηση: Μια εκ νέου ανακάλυψη της αρχαίας φιλοσοφίας στη διάστασή της, της αρμονίας και της ισορροπίας θα ήταν σωτήρια;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Σωτήρια θα ήταν μια εκ νέου ανακάλυψη της φιλοσοφίας, διότι διανύουμε μια από τις ολιγότερο φιλοσοφικές, για να μην πούμε αντι-φιλοσοφικές περιόδους της ιστορίας της ανθρωπότητας. Όμως η αρχαία ελληνική στάση δεν είναι μια στάση ισορροπίας και αρμονίας. Ξεκινά από την αναγνώριση των αοράτων ορίων της δράσης μας, από την ουσιαστική θνητότητά μας και από την ανάγκη του αυτοπεριορισμού.

Ερώτηση: Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε την άνοδο της μέριμνας για το περιβάλλον ως ένα χαρακτηριστικό της επιστροφής του θρησκευτικού, υπό τη μορφή μιας πιστής στη φύση;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Κατ’ αρχάς δεν πιστεύω πως υπάρχει, παρ’ όλα όσα λένε, μια επιστροφή του θρησκευτικού στις δυτικές χώρες. Έπειτα, η οικολογία, ορθά θεωρούμενη (και από αυτήν την άποψη, αυτή είναι η γενική περίπτωση), δεν κάνει τη φύση θεότητα ούτε άλλωστε και τον άνθρωπο. Η μόνη σχέση που θα μπορούσα να δω είναι πολύ έμμεση. Έχει σχέση μ’ αυτό που κάνει ώστε η θρησκεία να ασκεί μια τέτοια κυριαρχική επιρροή σε όλες σχεδόν τις κοινωνίες. Ζούμε στην πρώτη κοινωνία, από καταβολής ιστορίας της ανθρωπότητας, όπου η θρησκεία δεν κατέχει πλέον το κέντρο της κοινωνικής ζωής. Γιατί αυτή η τεράστια θέση της θρησκείας; Διότι υπενθύμιζε στον άνθρωπο ότι δεν είναι κύριος του κόσμου, ότι υπήρχε και κάτι άλλο εκτός από τον ίδιο, που το “προσωποποιούσε” κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο: το ονόμαζε “ταμπού”, “τοτέμ”, “ θεούς του Ολύμπου” – ή Μοίρα -,  Ιεχωβά… Η θρησκεία παρουσίαζε την Άβυσσο και, συγχρόνως, την κάλυπτε δίδοντάς της ένα πρόσωπο: είναι ο Θεός και ο Θεός είναι αγάπη κ.τ.λ. Και έδινε έτσι νόημα στη ζωή και στο θάνατο του ανθρώπου. Βέβαια, προέβαλλε στις θεϊκές δυνάμεις, ή στο μόνο Θεό, χαρακτηριστικά κατ’ ουσίαν ανθρωπομορφικά ή ανθρωποκεντρικά, και έτσι ακριβώς “έδινε νόημα” στο παν. Η Άβυσσος γινόταν κατά κάποιον τρόπο οικεία, ομοιογενής προς ημάς. Αλλά συγχρόνως υπενθύμιζε στον άνθρωπο τα όριά του, του υπενθύμιζε ότι το Ον είναι ανεξερεύνητο και αδάμαστο.

Τώρα, μια οικολογία, ενσωματωμένη σ’ ένα πολιτικό πρόταγμα αυτονομίας, πρέπει, συγχρόνως, να υποδεικνύει αυτόν τον περιορισμό του ανθρώπου και να του υπενθυμίζει ότι το Ον δεν έχει νόημα, ότι εμείς δημιουργούμε το νόημα ιδίω κινδύνω (και υπό τη μορφή των θρησκειών…). Υπάρχει, συνεπώς, με μία έννοια εγγύτης, αλλά με μία άλλη έννοια, απαραμείωτη αντίθεση.

Ερώτηση: Συνεπώς, περισσότερο από την υπεράσπιση της φύσης, επιθυμείτε την υπεράσπιση του ανθρώπου;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Την υπεράσπιση του ανθρώπου εναντίον του εαυτού του, ιδού το πρόβλημα. Ο κύριος κίνδυνος για τον άνθρωπο είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Καμιά φυσική καταστροφή δεν ισοφαρίζει τις καταστροφές, τις σφαγές, τα ολοκαυτώματα που δημιούργησε ο άνθρωπος εναντίον του ανθρώπου.

Σήμερα ο άνθρωπος είναι πάντοτε, ή και περισσότερο από ποτέ άλλοτε στο παρελθόν, ο εχθρός του ανθρώπου. Όχι μόνον διότι εξακολουθεί, όσο ποτέ άλλοτε, να επιδίδεται στη σφαγή των ομοίων του, αλλά και διότι πριονίζει το κλαρί πάνω στο οποίο κάθεται: το περιβάλλον. Τη συνείδηση αυτού του γεγονότος θα έπρεπε να επιχειρήσουμε να αφυπνίσουμε, σε μια εποχή όπου η θρησκεία, για πολλούς και ευνόητους λόγους, δεν μπορεί πλέον να παίξει αυτό το ρόλο. Πρέπει να υπενθυμίσουμε στους ανθρώπους τα όριά τους, όχι μόνο τα ατομικά αλλά και τα κοινωνικά. Δεν είναι μόνο ότι ο καθένας μας υπόκειται στο νόμο, και κάποια μέρα θα πεθάνει. Είναι ότι όλοι μαζί δεν μπορούμε να κάνουμε οτιδήποτε, πρέπει να αυτοπεριοριζόμαστε. Η αυτονομία – η αληθινή ελευθερία – είναι ο αυτοπεριορισμός, αναγκαίος όχι μόνον στους κανόνες ενδοκοινωνικής συμπεριφοράς, αλλά και στους κανόνες που υιοθετούμε στη συμπεριφορά μας απέναντι στο περιβάλλον.

***

Ελευθεροτυπία, 14 Δεκεμβρίου 1993

Πηγή

Κατηγορίες:
Και κάτι άλλο...

Τι μου επιτρέπεται να ελπίζω; (Κορνήλιος Καστοριάδης)

| 0 ΣΧΟΛΙΑ

Ας πάρουμε τα τρία περίφημα καντιανά ερωτήματα σχετικά με τα ανθρώπινα ενδιαφέροντα: «Τι μπορώ να γνωρίσω; Τι πρέπει να κάνω; Τι μου επιτρέπεται να ελπίζω;».

Για τα δύο πρώτα δεν έχω έτοιμη απάντηση. Σας θυμίζω απλώς ότι η σχετική συζήτηση ξεκίνησε από τους Έλληνες. Στο τρίτο όμως ερώτημα έχω την απάντηση: τίποτα. Και ισχυρίζομαι πως η απάντηση αυτή βρίσκεται στη βάση της ελληνικής σύλληψης του κόσμου. Πρέπει βέβαια να διευκρινίσουμε τον όρο ελπίδα. Η ελπίδα ή προσδοκία έχει δύο έννοιες.

Αφενός, μια έννοια τρέχουσα, εμπειρική, που παραπέμπει στο γεγονός ότι στην καθημερινή μας ζωή έχουμε απέναντι στην πραγματικότητα ορισμένες καθορισμένες – περιορισμένες προσδοκίες σε σχέση με δραστηριότητες μας. Περιμένουμε την επόμενη να ανατείλει και πάλι ο ήλιος, να βρούμε ψάρια στη θάλασσα … Η ελπίδα αυτή παραπέμπει άλλωστε σε σειρά πολύ σημαντικών προβλημάτων κοσμολογικής και ταυτόχρονα ψυχολογικής τάξεως …

Αυτό που διακυβεύεται εδώ είναι η εικασία μιας κάποιας κανονικότητας των πραγμάτων και κυρίως των φαινομένων των οποίων η κανονικότητα τα καθιστά θετικά για τους ανθρώπους ή τουλάχιστον σχετικά «εύχρηστα». Αντιθέτως, κανένας δεν θα έλεγε ότι ελπίζουμε στο θάνατό μας, παρά το ότι το γεγονός είναι εξίσου πιθανό με την ανατολή του ήλιου … τουλάχιστον ως γεγονός.

Η προσδοκία ή η ελπίδα όμως έχουν όμως και μια άλλη έννοια, … «destinal» (της μοίρας) … : δηλαδή την ιδέα μια θεμελιακής, έσχατης συμφωνίας, πέραν όλων των δυνατών αντιθέσεων και αντιφάσεων, μεταξύ των βαθύτερων φιλοδοξιών μας και αυτού που θα συμβεί. Την ιδέα μιας κάποιας αρμονίας μεταξύ του κόσμου και της ύπαρξης μας, που περιλαμβάνει βέβαια, κατά προνομιακό τρόπο και αυτό που επιθυμούμε. Η ελπίδα αυτή συνεπάγεται, επομένως, ότι η τάξη του κόσμου … περιέχει την απάντηση στις δικές μας προσδοκίες. Μια τέτοια αναπαράσταση συναντάται σε πολλές αν όχι σε όλες τις κοινωνίες. Πρόκειται άλλωστε κατά τη γνώμη μου, για τη θεμελιακή θέση του μονοθεϊσμού. Ωστόσο, απουσιάζει παντελώς από την πρωταρχική ελληνική στάση, τουλάχιστον μέχρι τον 5ο αιώνα, πράγμα που φαίνεται στο μύθο της Πανδώρας στον Ησίοδο …

Γνωρίζετε ότι η Πανδώρα ήρθε στους ανθρώπους ως δώρο των θεών. Το δώρο όμως αυτό ήταν παγίδα και θα όφειλαν να το είχαν αποποιηθεί. Η Πανδώρα θα ανοίξει το περίφημο αγγείο από το οποίο θα ξεπηδήσουν όλα τα δεινά της ανθρωπότητας … Όταν θα το ξανακλείσει, θα κλείσει μέσα και την ελπίδα. Ιδού λοιπόν η ελληνική θεώρηση της ανθρώπινης ζωής: πληθώρα κάθε λογής κακών και απουσία ελπίδας – η ελπίδα κλείστηκε σ’ ένα κουτί που κανείς πλέον δεν μπορεί να ανοίξει.

_______________________

 ~  Κορνήλιος Καστοριάδης, Η ελληνική ιδιαιτερότητα: Από τον Όμηρο στον Ηράκλειτο,   (Εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ, 2007, σελ. 257-259)

Πηγή: axia-logou.blogspot.gr

Κατηγορίες:
Και κάτι άλλο...
web design by