Ο Ηράκλειτος είναι μία από τις πιο αινιγματικές μορφές της Προσωκρατικής Φιλοσοφίας. Ο Κικέρωνας τον αναφέρει ως «σκοτεινό» φιλόσοφο, ένα προσωνύμιο δικαιωματικά δοσμένο, λόγω της δυσνόητης (ποιητικής) γλώσσας που είχε επιλέξει. Οι περισσότεροι φιλόσοφοι της εποχής ονόμαζαν το έργο τους «Περί Φύσεως», και πιθανόν ο Ηράκλειτος να έχει συγγράψει ένα βιβλίο με αυτόν τον τίτλο (αν και δεν συμφωνούν όλοι οι μελετητές, λόγω της αποσπασματικής μορφής του έργου του).

Ωστόσο, ο Αριστοτέλης στη Ρητορική αναφέρεται παρεμπιπτόντως στο βιβλίο του Ηράκλειτου, ως παράδειγμα «δύσκολου έργου» λόγω της στίξης του, με αποτέλεσμα να μην γίνεται κατανοητό αν μία λέξη συνδέεται με την προηγούμενη ή την επόμενη. Μάλιστα, παραδίδει και την αρχή του συγγράμματος του Ηράκλειτου, προκειμένου να καταδείξει τη δυσκολία του να κατανοήσουμε σε ποια λέξη αναφέρεται το «πάντοτε»:

«Τον λόγο αυτόν που υπάρχει πάντοτε οι άνθρωποι δεν τον κατανοούν» Ρητορική 1407b17-18 (Α4)[1]

Όπως συνέβη σε όλους τους Προσωκρατικούς, το έργο του Ηράκλειτου έχει χαθεί. Αντ’ αυτού, έχουμε περίπου 130 αποσπάσματα σωσμένα από τα έργα μετέπειτα φιλοσόφων και μελετητών, οι οποίοι είχαν διαβάσει το βιβλίο του. Οι πηγές είναι πολλές αλλά δεν είναι όλες αξιόπιστες. Τα αποσπάσματά του διαθλώνται μέσα από τη φιλοσοφία ή τις απόψεις των εκάστοτε μελετητών. Για παράδειγμα, σημαντική πηγή των έργων του αποτελεί ο Ιππόλυτος (Άγιος της Ορθόδοξης και της Καθολικής εκκλησίας), ο οποίος αναμφίβολα κατείχε το Ηρακλείτειο έργο και μας έχει παραδώσει σημαντικότατα αποσπάσματα, γράφει:

«Υποστηρίζει βέβαια ότι υπάρχει ανάσταση της φανερής σάρκας μέσα στην οποία γεννηθήκαμε και ότι γνωρίζει ότι ο θεός είναι αίτιος αυτής της ανάστασης, λέγοντας τα εξής: Μπροστά σε εκείνον που βρίσκεται εκεί εξεγείρονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών. Υποστηρίζει επίσης ότι η κρίση του κόσμου και όλων όσα υπάρχουν σ’ αυτόν γίνεται με το πυρ, λέγοντας τα εξής: Τα πάντα κυβερνά ο κεραυνός, δηλαδή κατευθύνει, και ονομάζει τον κεραυνό αιώνιο πυρ» Ιππόλυτος, Κατά πασών των αιρέσεων έλεγχος, IX, 10, 6 (Β63)[2]

Η δυσκολία της ερμηνείας της Ηρακλείτειας σκέψης δεν εξαντλείται εδώ. Όσο και αν αναζητήσουμε τις αρχαίες πηγές πουθενά δεν απαντάται η φράση που λανθασμένα έχει αποδοθεί στον Ηράκλειτο, «τα πάντα ρει». Το δημοφιλέστερο Ηρακλείτειο απόσπασμα δεν περιλαμβάνεται στα αυθεντικά αποσπάσματα του Εφέσιου φιλοσόφου. Η εικόνα του ποταμού όμως είναι ήδη χαρακτηριστική και αποδίδεται στον Ηράκλειτο από την αρχαιότητα. Εξηγεί ο Σωκράτης στον Ερμογένη:

«Λέει ο Ηράκλειτος, ξέρεις, ότι όλα κινούνται και τίποτε δεν μένει ακίνητο και παρομοιάζει τα όντα με τη ροή ενός ποταμού λέγοντας: ‘δεν μπορεί να μπεις δυο φορές στο ίδιο ποτάμι’» Πλάτων, Κρατύλος, 402a (Α6)[3]

Το ίδιο μαρτυρείται και από τον Πλούταρχο:

«Δεν μπορεί να μπει κανείς δυο φορές στο ίδιο ποτάμι, όπως λέει ο Ηράκλειτος, ούτε να κρατήσεις μια θνητή ουσία σε μια μόνιμη κατάσταση» Πλούταρχος, De E apud Delphos, 392b[4] (Β91)

Με αυτόν τον τρόπο, ο Ηράκλειτος έθεσε το πρόβλημα του Χρόνου τον 5ο αι. π.Χ. Τα ποταμολογικά του αποσπάσματα αποτελούν την πρώτη σύλληψη του αέναου γίγνεσθαι, της διαρκούς μεταβολής, που χαρακτηρίζει ολόκληρο το σύμπαν. Η πραγματικότητα, η σταθερότητα που νομίζουμε, είναι η μεταβολή. Ο χρόνος κινείται σαν το ποτάμι. Δεν γυρίζει πίσω.

Η επιστήμη της Φυσικής ενσωμάτωσε το βέλος του Χρόνου στις εξισώσεις της μόλις τον 20ό αι. Η ιδέα του βέλους του Χρόνου, όπως αναφέρει ο Ilya Prigogine (νομπελίστας χημικός που μελέτησε τα συστήματα μακράν ισορροπίας) στο Τέλος της βεβαιότητας[5], βρίσκεται στη διαμάχη των θέσεων του Παρμενίδη (η πραγματικότητα είναι άχρονη) και του Ηράκλειτου (η πραγματικότητα είναι η αλλαγή). Σήμερα, η θερμοδυναμική με τον δεύτερο νόμο της, την αύξηση της εντροπίας, έχει αποδείξει ότι ο Χρόνος έχει κατεύθυνση (αν και η διαμάχη των Φυσικών συνεχίζεται). Ο Χρόνος κινείται από το παρελθόν προς το μέλλον σαν ένα βέλος. Δεν υπάρχει αναστρεψιμότητα.

Με άλλα λόγια, τα νερά του ποταμού είναι διαφορετικά κάθε φορά που βρέχουμε τα πόδια μας.

[1] «οἷον ἐν τῇ ἀρχῇ αὐτῇ τοῦ συγγράμματος· φησὶ γὰρ ‘τοῦ λόγου τοῦδ᾽ ἐόντος ἀεὶ ἀξύνετοι ἄνθρωποι γίγνονται’· ἄδηλον γὰρ τὸ ἀεί, πρὸς ποτέρῳ ‹δεῖ› διαστίξαι.» Ρητορική 1407b16-18

[2] «λέγει δὲ καὶ σαρκὸς ἀνάστασιν ταύτης (τῆς) φανερᾶς, ἐν ᾗ γεγενήµεθα, καὶ τὸν θεὸν οἶδε ταύτης τῆς ἀναστάσεως αἴτιον οὕτως λέγων· ἔνθα δʹ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν. λέγει δὲ καὶ τοῦ κόσµου κρίσιν καὶ πάντων τῶν ἐν αὐτῷ διὰ πυρὸς.» Ιππόλυτος, Κατά πασών των αιρέσεων έλεγχος, IX, 10, 6

[3] «λέγει που Ἡράκλειτος ὅτι ‘πάντα χωρεῖ καὶ οὐδὲν μένει,’ καὶ ποταμοῦ ῥοῇ ἀπεικάζων τὰ ὄντα λέγει ὡς ‘δὶς ἐς τὸν αὐτὸν ποταμὸν οὐκ ἂν ἐμβαίης.’» Πλάτων, Κρατύλος, 402a

[4] «ποταμῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐμβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ᾽’ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν» Πλούταρχος, De E apud Delphos, 392b

[5] The End of Certainty: Time, Chaos, and the New Laws of Nature. Ilya Prigogine. New York: Free Press, 1997.

Της Έλσας Νικολαΐδου

***

*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο Med High

Πηγή