Ο Καραγκιόζης, η ιστορία του και το μουσείο Θεάτρου Σκιών Χαρίδημου

| 0 ΣΧΟΛΙΑ

Λαϊκό θέατρο σκιών, ανατολίτικης προέλευσης, που πήρε το όνομά του από τον πρωταγωνιστή του, τον Καραγκιόζη, ένα πανέξυπνο τύπο, μόνιμα φτωχό και σαρκαστή των πάντων.

Για την καταγωγή του Καραγκιόζη έχουν διατυπωθεί αρκετές θεωρίες. Πιο πειστική είναι αυτή που τον θέλει να κατάγεται από τη μακρινή Ανατολή (Κίνα και Ινδία) και μέσω Τουρκίας να ήλθε στην Ελλάδα κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας. Ο τουρκικός Καραγκιόζης (Karagöz = μαυρομάτης στα τουρκικά) διαδόθηκε σε όλες τις επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήδη από τον 17ο αιώνα, διασκεδάζοντας το κοινό με την ιθυφαλλική εμφάνισή του και την αισχρολογία του.

Πρώτη γραπτή μαρτυρία για τον Καραγκιόζη στον ελληνικό χώρο έχουμε στις 18 Αυγούστου 1841, όταν η αθηναϊκή εφημερίδα «Ταχύπτερος Φήμη» αναγγέλλει: «Την 21 του παρόντος, θα παρουσιαστεί εις Ναύπλιον η κωμωδία του Καραγκιόζη, έχουσα αντικείμενον τον Χατζ-Αββάτην και Κουσζούκ-Μεϊμέτην». Το 1852 η εφημερίδα «Αθηνά» άσκησε κριτική στη διεύθυνση της Αστυνομίας Αθηνών, διότι ανεχόταν «την εν τισιν καφενείοις παράστασιν του λεγόμενου Καραγκιόζη, ενώ άλλοτε αυστηρώς εμποδίζετο αύτη». Και κατήγγηλλε ότι «αισχρών και ασέμνων πράξεων σκηναί παρίστανται δια των νευροσπάστων εις τα βωμολοχικά τοιαύτα των Ασιατών θέατρα», ώστε η διαφθορά να περνάει σε ολόκληρη την κοινωνία, αφού «απειράριθμον πλήθος διαφόρων παίδων, και πολλοί μάλιστα εκ των μαθητών των γυμνασίων και των σχολείων μας» σύχναζαν εκεί κάθε βράδυ «αδιακόπως».

Ο εξελληνισμός του Καραγκιόζη πρέπει να ξεκίνησε το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, από την Ήπειρο, όταν καραγκιοζοπαίχτες της εποχής εκείνης παρουσίαζαν την παράσταση με το Μεγαλέξανδρο και το φίδι, συνδέοντας έτσι για πρώτη φορά τον Καραγκιόζη με την ελληνική λαϊκή παράδοση. Η Πάτρα ήταν το μέρος, όπου ο Καραγκιόζης εξελληνίστηκε οριστικά μέσα από τις καινοτομίες, που επέφερε σε πρόσωπα και θέματα ο καραγκιοζοπαίχτης Μίμαρος, καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Δημητρίου Σαραντούνη (1865-1912).

Ο Μίμαρος δημιούργησε νέους χαρακτήρες (Κολλητήρι, Σιορ Διονύσιος, Βεληγκέκας), έστρεψε τις παραστάσεις του Καραγκιόζη και προς το ηρωικό δράμα (με αναφορές στους ήρωες του ‘21), μεγάλωσε τη σκηνή, τοποθετώντας την καλύβα και το σαράι, ενώ άρχισε να φτιάχνει τις φιγούρες με χαρτόνι και όχι από τενεκέ, όπως κατασκευάζονταν μέχρι τότε. Ο μαθητής του Μίμαρου, Γιάννης Ρούλιας, δημιούργησε τον τύπο του Μπαρμπαγιώργου, ο Γιάννης Μώρος τον Σταύρακα και ο σπουδαίος καραγκιοζοπαίχτης Αντώνης Μόλλας (1871-1949) λιγότερο δημοφιλείς ήρωες, όπως τον Πεπόνια, τον Καικαί και τον Νώντα.

Οι παραστάσεις του Καραγκιόζη ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στη χώρα μας μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και προσέλκυαν κόσμο κάθε ηλικίας. Σταδιακά, μετά τον πόλεμο και με την άνοδο του κινηματογράφου, ο Καραγκιόζης άρχισε να χάνει την αίγλη του και περιορίστηκε μόνο στο παιδικό κοινό. Στις μέρες μας και τα παιδιά ακόμα δείχνουν να τον εγκαταλείπουν, έχοντας ανακαλύψει νέους ήρωες από την τηλεόραση και το διαδίκτυο.

Οι βασικοί ήρωες του Καραγκιόζη

Καραγκιόζης: Ο πρωταγωνιστής του θεάτρου σκιών. Είναι κακάσχημος και καμπούρης, μόνιμα φτωχός και σαρκαστής των πάντων. Σοφίζεται χίλια τεχνάσματα για να τα βολέψει στη ζωή και τα καταφέρνει περίφημα, μ’ όλο που φορτώνεται καρπαζιές κάθε τόσο. Σύμφωνα με το συγγραφέα Γιώργο Ιωάννου «το σπουδαιότερο μήνυμά του μπροστά στην απελπισία της νεοελληνικής ζωής είναι ο αντιστασιακός αμοραλισμός του και το αιώνιο κέφι του».
Κολλητήρης και Κοπρίτης: Γιοι του Καραγκιόζη, «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» του πατέρα τους.
Μπαρμπαγιώργος: Θείος του Καραγκιόζη, που εκφράζει τον πρωτόγονο, απλοϊκό, αλλά αχάλαστο Έλληνα. Ζει σε κάποιο χωριό της Ρούμελης και έρχεται στην πόλη για δουλειές ή για να βοηθήσει τον ανιψιό του.
Χατζηαβάτης: Φοράει τουρκική φορεσιά και σκούφια. Είναι τίμιος και σοβαρός, αλλά συχνά ενδίδει στους πειρασμούς του Καραγκιόζη και διαπράττει μαζί του διάφορες μικροαπάτες. Του αρέσει να κολακεύει τους ισχυρούς και στη νεοελληνική ζωή έχει ταυτιστεί με τον δουλοπρεπή τύπο, «τον αιώνια συμβιβαστικό και συνεργαζόμενο πάντα με τις δυνάμεις κατοχής της εξουσίας.» (Ιωάννου)
Σιορ-Διονύσιος ή Νιόνιος: Είναι κατά φαντασία αριστοκράτης, που δυτικοφέρνει και μιλάει με το ζακυνθινό ιδίωμα.
Σταύρακας: Μάγκας και ψευτοπαλληκαράς, φίλος του Καραγκιόζη, που συχνά πυκνά τον χλευάζει.
Βεληγκέκας: Τουρκαλβανός, εκτελεστικό όργανο του Πασά.
Μορφονιός: Υπερβολικά άσχημος, με μεγάλο κεφάλι και τεράστια μύτη, που θεωρεί τον εαυτό του μέγα εραστή.
Εβραίος: Κατάγεται από τη Θεσσαλονίκη και μιλάει σπαστά ελληνικά.
Μπέης: Πλούσιος αστός, που αναθέτει δουλειές στο Καραγκιόζη μέσω του Χατζηαβάτη.
Βεζύρης ή Πασάς: Αντιπροσωπεύει την τουρκική εξουσία.

 

Το Μουσείο Χαρίδημου 

Καραγκιόζης: Εσύ μεσαίε Σκορπιέ, εσένα ρωτάω, σε λίγο καιρό θα πας στρατιώτης, για πες μου λοιπόν, στο στρατό tχουμε τον Λόχο, μετά τι έχουμε;

Σκορπιός: Έχουμε το Σύνταγμα
Καραγκιόζης: Μπράβο ξεφτέρι μου. Και μετά το Σύνταγμα τι έχουμε Σκορπιέ;

Σκορπιός: Έχουμε, έχουμε την Ομόνοια.
Ο Καραγκιόζης του ρίχνει καρπαζιά.

https://www.lifo.gr/uploads/image/663148/Haridimos_-31-.jpg

Ο Σωτήρης Χαρίδημος

Λίγο πολύ αυτοί οι στίχοι προκαλούν αναμνήσεις σε μικρούς και μεγάλους.
Ποιος δεν έχει ακούσει έστω και δυο λόγια για τον Καραγκιόζη;
Ποιος δε θυμάται τις καρπαζιές που έτρωγε αυτός ο κωμικοτραγικός ήρωας του ελληνικού Θεάτρου Σκιών;

Επισκεφθήκαμε το Μουσείο Χαρίδημου που στεγάζεται εδώ και ενάμιση χρόνο στο ισόγειο του Πολιτιστικού Κέντρου «Μελίνα» του Δήμου Αθηναίων, στην οδό Ηρακλειδών 66 και Θεσσαλονίκης στο Θησείο.
Εκεί μας ξενάγησε ο ίδιος ο Σωτήρης Χαρίδημος, μέγας Καραγκιοζοπαίχτης και συνεχιστής του Χρήστου και Γιώργου Χαρίδημου.

Ο Σωτήρης Χαρίδημος (1941), ο Βενιαμίν της οικογένειας, μεγάλωσε μέσα στο ονειρικό αλλά και σκληρό περιβάλλον του «καραγκιόζικου μπερντέ» του πατέρα και του αδελφού του. Μετά τη συνταξιοδότησή του αφιερώνεται απόλυτα στο Θέατρο Σκιών με εκθεσιακή δραστηριότητα και συμμετοχές σε πολιτιστικές εκδηλώσεις, σε προγράμματα Λαϊκής Επιμόρφωσης του Δήμου Αθηναίων κατασκευής φιγούρας και σκηνικών, συνεχίζοντας την τέχνη του πατέρα του και του αδελφού του.

https://i.pinimg.com/originals/3f/0c/02/3f0c026efeff2dad3f8e27f895d85a8f.jpg

Το κτήριο όπου στεγάζεται το μουσείο, υπήρξε πιλοποιείο

Ο Καραγκιόζης ξεκίνα το 1860 από το μπαρμπα-Γιάννη το Βράχαλη, που ήταν Έλληνας καταγόμενος από την Καλαμάτα κι ο οποίος εγκαταστάθηκε σε ένα καφενείο, απέναντι από το τελωνείο, στον Άγιο Σπυρίδωνα στον Πειραιά και εκεί έστησε το μπερντεδάκι του και έπαιζε με τις πρωτόγονες φιγούρες του.

Στο μουσείο Θεάτρου Σκιών «Χαρίδημος» παρουσιάζονται πάνω από χίλια εκθέματα, όπως φιγούρες από δέρμα βουβαλιού, χαρτόνι, ζελατίνη, σκηνικά, πανόδετα χειρόγραφα βιβλία, μυθολογικές παραστάσεις, φωτογραφικά ντοκουμέντα και εργαλεία ξεδιπλώνοντας τον πλούτο και την ιστορία μιας εποχής 150 χρόνων του Ελληνικού Λαϊκού Θεάτρου Σκιών.
«Ήταν υποτιμητικό το να είσαι Καραγκιοζοπαίχτης, γι’ αυτό και τα παλιά χρόνια αλλάζανε ονόματα. Μεγάλοι Καραγκιοζοπαίχτες όπως ο Μίμαρος, ο Μόλλας και ο Χαρίδημος αλλάξανε τα επίθετα τους. Από Σαντούνης ονομάστηκε Μίμαρος, από Παπούλιας Μόλλας, κι από Χαρίτος ονομάστηκε Χαρίδημος», μας εξηγεί.
-Ποιος θα λέγατε ότι είναι ο σύγχρονος Καραγκιόζης, ρωτώ τον κ. Χαρίδημο.
-Ένας απλός άνθρωπος, είναι σήμερα ο Καραγκιόζης. Αυτός που δυστυχεί, γιατί δε ζουν όλοι καλά. Ο Καραγκιόζης είναι αυτός που σηκώνει όλα τα βάρη της οικογένειας στην πλάτη του ∙ άντε να κάνεις παιδιά, άντε να τα σπουδάσεις, άντε να κάνεις εγγόνια. Ο Καραγκιόζης τι κάνει; Διαμαρτύρεται, πεινάει…Είναι ο καθημερινός άνθρωπος με τις δυσκολίες του, όχι όμως με την ειρωνική έννοια που λέμε «καραγκιόζης». Ο Καραγκιόζης είναι ο ήρωας της ζωής, αντιμετωπίζει τη ζωή, δε σκύβει το κεφάλι, κάνει αντίσταση. Αυτός που σκύβει το κεφάλι και γλείφει τον Πασά είναι ο Χατζατζάρης.
Και υποδύεται με χαμηλή φωνή το Χατζατζάρη και τον Καραγκιόζη μουρμουρίζοντας έναν διάλογο από μία παράσταση.
«Πολυχρονεμένε μου Βεζίρη πείτε μου τι θέλετε, όλα τα θελήματα του κόσμου…Προσκύνα ρε Καραγκιόζη, θα μας τσακίσει ο Πασάς».

Ο Σωτήρης Χαρίδημος αγωνίστηκε πολύ για να φτιαχτεί αυτό το Μουσείο. Περνάει ώρες εκεί μέσα, στο εργαστήριο του, μόνο και μόνο επειδή αγαπάει αυτό που κάνει. «Είναι πολύ πεισματάρης άνθρωπος. Μόνο εγώ ξέρω πόσο πάλεψε γι’ αυτό το μουσείο» τονίζει η Άννα Φόνσου, Πρόεδρος του ιδρύματος «Το Σπίτι του Ηθοποιού» που τυχαίνει να ήταν εκεί την ώρα της επίσκεψης μας. Αμέσως, αμέσως με πολύ αυθόρμητο τρόπο, κατά τη διάρκεια της συζήτησης, η κ. Φόνσου παρακίνει τον κ. Χαρίδημο να παίξουνε μία πολύ σύντομη παράσταση υποδυόμενοι το Κολλητήρι και τον Καραγκιόζη αντίστοιχα, για τους επισκέπτες που βρίσκονταν στο μουσείο εκείνη τη στιγμή.

Ο Σωτήρης Χαρίδημος εξήγησε επίσης πως, ακριβώς επειδή είχε τη στήριξη του Δήμου Αθηναίων κατάφερε να «χτίσει» αυτό το Μουσείο που αποτελεί σημαντική πολιτιστική κληρονομιά του ελληνικού λαού.

Όσον αφορά τα Άτομα με Αναπηρία (ΑμεΑ), το «Μουσείο Χαρίδημος» δίνει μεγάλη σημασία σε αυτά. Παίζονται διαφορετικές παραστάσεις για τους ανθρώπους που έχουν κάποιες ιδιαιτερότητες. «Για τα παιδιά με αναπηρία παίζονται διαφορετικές παραστάσεις γιατί συχνά, από τον ήχο της καρπαζιάς για παράδειγμα, φοβούνται, η κίνηση και η φωνή δεν πρέπει να είναι βροντώδεις».

Στο εργαστήριο του Χαρίδημου μαθαίνουν να παίζουν παραστάσεις και ΑμεΑ. Στη Γλυφάδα τέσσερα παιδιά με αναπηρία, μετά την επιλογή του κ. Χαρίδημου, δώσανε παράσταση Καραγκιόζη, για την οποία βραβεύτηκε και ο δάσκαλός τους Χαρίδημος. Στο Μουσείο υπάρχει μεγάλη προσέλευση κοινού καθώς επίσης και μαθητών, μόνο που οι τελευταίοι δεν είναι πολλοί.
-Υπάρχουν συνεχιστές; ρωτώ τον κ. Χαρίδημο
-Υπάρχουν, αλλά είναι μετρημένοι στα δάχτυλα και δεν είναι τόσο καλοί όσο τα παλιά χρόνια, λέει μελαγχολικά.

Image result for μουσείο χαρίδημου

Όσο περνάνε τα χρόνια τα γούστα των ανθρώπων αλλάζουν. Τώρα πια υπάρχει η τηλεόραση, το σινεμά τα οποία αντικαταστήσανε το Θέατρο Σκιών, την αθωότητα του και τα βαθιά πολιτικά μηνύματα που αυτό περνούσε.

Υπάρχουν βέβαια κι αυτοί που θα κρατήσουν τις παραδόσεις και θα γίνουν μαθητές του κ. Χαρίδημου που τον ευχαριστεί πολύ να τους διδάσκει. Σήμερα μαθαίνει Καραγκιόζη σε παιδαγωγούς, σε φιλολόγους, σε φοιτητές και σε μικρά παιδιά. Όλα τα μαθήματα είναι δωρεάν για όλες τις ηλικίες με μόνη προϋπόθεση την όρεξη για δημιουργική απασχόληση.

Πηγές: sansimera.gr, haridimos.gr (Λορύ Μπαραζιάν)

Κατηγορίες:
Και κάτι άλλο...
web design by