Παρατηρώντας τους ζωντανούς οργανισμούς, τις δομές και τις λειτουργίες τους, τόσο εναρμονισμένες με τις ανάγκες και το περιβάλλον τους, μπαίνουμε εύκολα στον πειρασμό να αποδώσουμε προϊόν σε έναν ευφυή σχεδιασμό.
Όντως, οι οργανισμοί φαίνονται εκ πρώτης όψεως, τέλεια προσαρμοσμένοι και ταιριαστοί με τις επιδιώξεις τους: την ανάπτυξη, την επιβίωση και την αναπαραγωγή. Ποιος θα είχε αντίρρηση ότι η δομή του άνθους ταιριάζει ακριβώς στο σώμα του εντόμου, ώστε να επιτελείται με επιτυχία η επικονίαση; Ότι το μάτι είναι φτιαγμένο για να δίνει πληροφορίες για τα σχήματα, τα χρώματα και την κίνηση των αντικειμένων; Ότι τα φτερά είναι κατάλληλα για πτήση;
Ένας ολόκληρος κλάδος της μηχανικής, η λεγόμενη βιομιμητική, μελετά αυτές τις προσαρμογές ώστε να συμβάλει στον σχεδίασμά χρήσιμων μηχανών και συσκευών.
Στον ίδιο πειρασμό μπαίνει και ο δάσκαλος της βιολογίας για να κεντρίσει το ενδιαφέρον του μαθητή και να περιγράψει με εύληπτο τρόπο το θαύμα της ζωής. Φράσεις όπως ”το μάτι είναι φτιαγμένο για…» ή «το έντομο επισκέπτεται το άνθος με σκοπό…» ακούγονται καθημερινά, ακόμη και μέσα στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα, υποδηλώνοντας την ύπαρξη σχεδίου και σκοπού στη φύση.
Είναι νομίζω αναπόφευκτο και, πολλές φορές ενδεχομένως εκπαιδευτικά εύστοχο να τις χρησιμοποιούμε, αν πρόκειται να προωθηθεί η κατανόηση μιας λειτουργίας. Αρκεί όμως να συνειδητοποιήσουμε για ποιο πράγμα ακριβώς μιλάμε. Διότι οι λέξεις «προσαρμογή», «σκοπός» και «σχέδιο» είναι κάπως παρεξηγημένες.
Συζητώντας για τη δαρβινική εξέλιξη, είδαμε ότι αυτή στηρίζεται στην ποικιλομορφία των πληθυσμών, και ότι πάνω σε αυτή την ποικιλομορφία δρα η φυσική-επιλογή, ευνοώντας εκείνα τα γονιδιακά πακέτα που είναι πιο επιτυχημένα στο συγκεκριμένο περιβάλλον. Μάθαμε ότι ένας τρόπος να μεταβληθεί η γονιδιακή σύσταση σε έναν πληθυσμό είναι οι μεταλλάξεις.
Ωστόσο, μέχρι σήμερα, όλα τα δεδομένα μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι μεταλλάξεις είναι τυχαίες. Πυροβολισμό στο σκοτάδι. Μπορεί να χτυπήσουν σε οποιοδήποτε σημείο το- DNA ,δίχως σχέδιο, στόχο ή σκοπιμότητα. Ενδέχεται οι μεταλλάξεις είναι συχνότερες σε ένα είδος, αν το σύστημα επιδιόρθωσης των λαθών δεν είναι τόσο αποδοτικό. Μπορεί επίσης σε κάποιες χρονικές περιόδους (στο πλαίσιο, πάντα, του γεωλογικού χρόνου), κάποιες περιβαλλοντικές συνθήκες να αυξομειώνουν τον ρυθμό των μεταλλάξεων.
Τίποτα όμως δεν προδικάζει σε ποιο γονίδιο θα εκδηλωθούν, δηλαδή ποιος χαρακτήρας θα τροποποιηθεί και προς ποια κατεύθυνση. Η γονιδιακή σύσταση σε έναν πληθυσμό μπορεί να μεταβληθεί από εξίσου τυχαία γεγονότα, όπως αυτά που περιγράψαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο ως φαινόμενα του ιδρυτή και της στενωπού. Τα παραπάνω μας οδηγούν σε ένα πολύ σημαντικό συμπέρασμα, με κρίσιμες βιολογικές και φιλοσοφικές προεκτάσεις:
η πηγή της καινοτομίας στα βιολογικά συστήματα, η δημαρχία νέων χαρακτήρων που θα οδηγήσουν στην εξέλιξη των οργανισμών, είναι έρμαια της τύχης.
Αντίθετα, η δράση της φυσικής επιλογής εξυπηρετεί την αναγκαιότητα της παγίωσης των ενδεχομένως ευνοϊκών χαρακτήρων που θα αναδυθούν από τις τυχαίες μεταλλάξεις, και των αλλαγών στη συχνότητα των γονιδίων που θα προκόψουν από τις μεταναστεύσεις των πληθυσμών. Και, ασφαλώς, εξυπηρετεί την εξάλειψη των ιδιαίτερα δυσμενών χαρακτήρων με τον πρόωρο θάνατο των φορέων τους. Τέλος, μεταλλάξεις ουδέτερες, με μικρή ή αμελητέα επίδραση στην προσαρμοστικότητα των οργανισμών, μπορεί να διατηρηθούν κρυμμένες στο γονιδίωμα και να εμφανιστούν μετά από πολλές γενεές, για να υποστούν και πάλι την κρίση της φυσικής επιλογής. Πιθανόν τώρα, αν το περιβάλλον έχει αλλάξει, η απόφαση να είναι θετική.
Το πρώτο συμπέρασμα στο οποίο φτάνουμε είναι ότι τα είδη, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου, είναι προϊόντα τυχαίων άλλα κληρονομήσιμων αλλαγών στο γενετικό υλικό, που διατηρούνται εφόσον βελτιώνουν την προσαρμοστικότητα του οργανισμού στο εκάστοτε περιβάλλον. Δεδομένου ότι το περιβάλλον αλλάζει συνεχώς, η ζωή είναι υποχρεωμένη να προβαίνει σε αντίστοιχες αλλαγές. Οι αλλαγές δεν σχεδιάζονται, ωστόσο ελέγχονται εκ των υστέρων ως προς τα αποτελέσματά τους.
Όπως το διατύπωσε αποφθεγματικά ο Jacques Monod πριν από 40 χρόνια σε ένα πολυδιαβασμένο του βιβλίο, «ο έμβιος κόσμος είναι αποτέλεσμα τύχης και αναγκαιότητας». Με αυτή τη σειρά.
Οι μεταλλάξεις, δηλαδή η πηγή της καινοτομίας στην εξέλιξη, είναι τυχαίες και ανεξέλεγκτες
… ωστόσο τα αποτελέσματά τους στον φαινότυπο δοκιμάζονται εκ των υστέρων από τη φυσική επιλογή.
Άρα η τύχη παράγει το «προϊόν» και το περιβάλλον, δηλαδή η αναγκαιότητα, το επικυρώνει.
Γιάννης Μανέτας «Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον» . Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Αντικλείδι , https://antikleidi.com
