Τι είναι, λοιπόν, επιστήμη; Έτσι όπως χρησιμοποιείται η λέξη μπορεί να σημαίνει τρία διαφορετικά πράγματα, ή ένα μείγμα των τριών. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να είμαστε ακριβείς —δεν αποτελεί καλή ιδέα να είσαι πάντοτε ιδιαίτερα ακριβής. Επιστήμη σημαίνει, μερικές φορές, την ειδική μέθοδο που χρησιμοποιούμε για να ανακαλύπτουμε πώς έχουν τα πράγματα. Μερικές φορές σημαίνει το σώμα της γνώσης που έχει προκόψει από τα πράγματα για τα οποία έχουμε εξιχνιάσει πώς έχουν. Μπορεί επίσης να σημαίνει τα νέα πράγματα που μπορούμε να κάνουμε όταν έχουμε βρει κάτι, ή την ίδια τη διαδικασία τού να τα κάνουμε.
Αυτός ο τελευταίος τομέας συνήθως ονομάζεται τεχνολογία —αν όμως ανατρέξεις στις επιστημονικές σελίδες του περιοδικού Τime, θα δεις ότι αναφέρονται κατά 50% περίπου σε όσα νέα πράγματα ανακαλύπτονται, και κατά 50% σε ό,τι τα νέα πράγματα μπορούν να κάνουν και κάνουν. Κατά συνέπεια, ο εκλαϊκευμένος ορισμός της επιστήμης περιλαμβάνει εν μέρει και την τεχνολογία.
Θα εξετάσω αυτές τις τρεις πλευρές της επιστήμης κατά αντίστροφη σειρά. Θα αρχίσω με τα νέα πράγματα που μπορείς να κάνεις —με την τεχνολογία. Το εμφανέστερο χαρακτηριστικό της επιστήμης είναι η εφαρμογή της, το γεγονός δηλαδή ότι χάρη σ’ αυτήν έχουμε τη δύναμη να κάνουμε διάφορα πράγματα. Και δεν χρειάζεται βέβαια να αναφερθούμε στην ισχύ αυτής της δύναμης. Ολόκληρη η βιομηχανική επανάσταση θα ήταν σχεδόν αδύνατη χωρίς την ανάπτυξη της επιστήμης. Οι δυνατότητες που έχουμε σήμερα να ελέγχουμε τις ασθένειες, να παράγουμε ποσότητες τροφής επαρκείς για τόσο μεγάλο πληθυσμό —το ίδιο το γεγονός ότι είναι δυνατόν να υπάρχουν ελεύθεροι άνθρωποι χωρίς την αναγκαιότητα της δουλείας για επαρκή παραγωγή— οφείλονται πιθανότατα στην ανάπτυξη των επιστημονικών μέσων παραγωγής.
Αυτή η δύναμη να κάνουμε πράγματα δεν εμπεριέχει βέβαια οδηγίες για το πώς να τη χρησιμοποιούμε- αν θα τη χρησιμοποιούμε για καλό ή για κακό. Το προϊόν της είναι είτε καλό είτε κακό, ανάλογα με το πώς χρησιμοποιείται. Μας αρέσει η βελτίωση της παραγωγής, αλλά έχουμε προβλήματα με τον αυτοματισμό. Είμαστε ικανοποιημένοι με την ανάπτυξη της ιατρικής, αλλά συγχρόνως ανησυχούμε για την αύξηση των γεννήσεων και τη μείωση των θανάτων από ασθένειες που έχουμε εξαλείψει. Ή, από την άλλη, χρησιμοποιώντας αυτές τις ίδιες γνώσεις για τα βακτηρίδια, έχουμε δημιουργήσει ολόκληρα μυστικά εργαστήρια, όπου κάποιοι δουλεύουν νυχθημερόν για να αναπτύξουν ασθένειες για τις οποίες δεν θα μπορεί να βρεθεί θεραπεία. Είμαστε ικανοποιημένοι με την ανάπτυξη των αερομεταφορών και εντυπωσιαζόμαστε από τα μεγάλα αεροπλάνα, γνωρίζουμε όμως και τη φρίκη του αεροπορικού πολέμου. Χαιρόμαστε που υπάρχει η δυνατότητα επικοινωνίας ανάμεσα στις διαφορετικές χώρες, και ταυτόχρονα ανησυχούμε επειδή είναι τόσο εύκολο να υποκλέπτουν ορισμένοι τις συνομιλίες μας. Μας προκαλεί ενθουσιασμό το γεγονός ότι μπορούμε πλέον να ταξιδέψουμε στο Διάστημα, κι εκεί όμως θα συναντήσουμε αναμφίβολα κάποια δυσκολία. Η πλέον περιβόητη απ’ όλες τούτες τις ανισορροπίες είναι η ανάπτυξη της πυρηνικής ενέργειας, με τα προφανή προβλήματα που προκαλεί.
Έχει καμιά αξία η επιστήμη;
Νομίζω ότι η δύναμη να κάνεις κάτι έχει αξία. Το κατά πόσον το αποτέλεσμα θα είναι καλό ή κακό εξαρτάται από το πώς τη χρησιμοποιούμε —η ίδια η δύναμη όμως αποτελεί αξία. Κάποτε στη Χαβάη με πήγαν να επισκεφθώ έναν βουδιστικό ναό. Στο εσωτερικό του κάποιος μου είπε:
«Θα σου πω κάτι που δεν θα το ξεχάσεις ποτέ.» Και συνέχισε: «Σε κάθε άνθρωπο δίνεται το κλειδί για τις πύλες του παραδείσου. Αλλά το ίδιο κλειδί ανοίγει και τις πύλες της κόλασης.»
Το ίδιο ισχύει και για την επιστήμη. Από μια άποψη, η επιστήμη αποτελεί το κλειδί για τις πύλες του παραδείσου, αλλά το ίδιο κλειδί ανοίγει και τις πύλες τις κόλασης· και δεν διαθέτουμε οδηγίες που να μας λένε ποια πύλη είναι η μια και ποια η άλλη. Τι πρέπει να κάνουμε λοιπόν; Να πετάξουμε το κλειδί και να μη βρούμε ποτέ τον τρόπο να περάσουμε τις πύλες του παραδείσου; Ή να παλέψουμε ώστε να λύσουμε το πρόβλημα και να βρούμε τον καλύτερο τρόπο για να χρησιμοποιούμε το κλειδί; Το ερώτημα, φυσικά, είναι πολύ σοβαρό, αλλά νομίζω ότι δεν μπορούμε να αρνηθούμε την αξία ενός κλειδιού που ανοίγει τις πύλες του παραδείσου.
Στο ίδιο πεδίο εντοπίζονται όλα τα κρίσιμα προβλήματα των σχέσεων ανάμεσα στην κοινωνία και την επιστήμη. Όταν ο κόσμος επισημαίνει στον επιστήμονα ότι πρέπει να είναι πιο υπεύθυνος ως προς τις επιδράσεις που ασκεί στην κοινωνία, αναφέρεται στις εφαρμογές της επιστήμης. Αν δουλεύεις για να αναπτύξεις την πυρηνική ενέργεια, πρέπει να συνειδητοποιείς και ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί βλαπτικά. Ίσως, λοιπόν, θα περιμένατε ότι σε μια τέτοια διάλεξη ενός επιστήμονα αυτό θα ήταν το σημαντικότερο θέμα, Ωστόσο δεν θα μιλήσω άλλο γι’ αυτό. Νομίζω ότι θα αποτελούσε υπερβολή να ισχυριστούμε πως αυτά είναι επιστημονικά προβλήματα. Σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό είναι κοινωνικά προβλήματα. Το γεγονός ότι ο τρόπος που λειτουργεί η δύναμη είναι σαφής αλλά ο τρόπος ελέγχου της όχι δεν αποτελεί και τόσο επιστημονικό θέμα —και είναι κάτι για το οποίο ίσως ο επιστήμονας δεν γνωρίζει πολλά πράγματα.
Επιτρέψτε μου να σας εξηγήσω γιατί δεν επιθυμώ να μιλήσω γι’ αυτό το ζήτημα. Πριν από χρόνια, γύρω στο 1949 ή το 1950, πήγα στη Βραζιλία να διδάξω φυσική. Εκείνη την εποχή υπήρχε ένα πρόγραμμα στο πλαίσιο της αμερικανικής εξωτερικής βοήθειας, ένα πρόγραμμα φιλόδοξο και ελπιδοφόρο —όλοι θα βοηθούσαμε τις υπανάπτυκτες χώρες. Εκείνο που τους χρειαζόταν, φυσικά, ήταν η τεχνογνωσία.
Στη Βραζιλία έμενα στο Ρίο. Στο Ρίο υπάρχουν λόφοι γεμάτοι παραπήγματα —σπίτια που έχουν φτιαχτεί με τσίγγους και ξύλα από παλιές, σπασμένες πινακίδες… Οι άνθρωποι είναι πάμφτωχοι. Δεν έχουν υπονόμους ούτε νερό. Για να προμηθευτούν νερό, κουβαλάνε άδεια παλιά ντεπόζιτα βενζίνης πάνω στο κεφάλι τους ως τους πρόποδες των λόφων. Πηγαίνουν όπου χτίζεται κάποιο καινούργιο κτίριο, επειδή εκεί υπάρχει νερό για να φτιάχνουν τσιμέντο. Γεμίζουν τα ντεπόζιτα, και τα ανεβάζουν πάλι στους λόφους. Λίγο αργότερα βλέπεις το νερό να κυλάει ως τους πρόποδες μέσα σε βρόμικα χαντάκια. Το θέαμα είναι θλιβερό. Δίπλα ακριβώς σ’ αυτούς τους λόφους είναι χτισμένα τα εκπληκτικά κτίρια της παραλίας Κοπακαμπάνα’ όμορφα διαμερίσματα, πάρκα, κ.λπ. Είπα λοιπόν στους φίλους μου από το πρόγραμμα:
«Αυτό είναι πρόβλημα τεχνογνωσίας; Δεν ξέρουν πώς ν’ ανεβάσουν ένα σωλήνα με νερό ως το λόφο; Δεν γνωρίζουν αυτοί οι άνθρωποι να τραβήξουν ένα σωλήνα ως την κορυφή για να μπορούν τουλάχιστον να ανεβαίνουν την ανηφόρα με άδεια τα ντεπόζιτα και να την κατεβαίνουν με γεμάτα;»
Οπωσδήποτε, λοιπόν, δεν είναι πρόβλημα τεχνογνωσίας, αφού στις γειτονικές πολυκατοικίες υπάρχουν και σωλήνες και αντλίες. Αυτό τώρα πια το έχουμε συνειδητοποιήσει· και έχουμε την πεποίθηση ότι είναι πρόβλημα οικονομικής βοήθειας —αν και δεν γνωρίζουμε κατά πόσον έτσι θα υπάρξει ουσιαστικότερο αποτέλεσμα ή όχι. Δεν αξίζει, λοιπόν, τον κόπο να ασχοληθούμε με το ερώτημα πόσο κοστίζει να τοποθετηθεί ένας σωλήνας και μια αντλία στην κορυφή ενός λόφου.
Εν πάση περιπτώσει, παρ’ ότι δεν ξέρουμε πώς να λύσουμε το πρόβλημα, θα ήθελα να επισημάνω ότι δοκιμάσαμε δυο πράγματα: την τεχνογνωσία και την οικονομική βοήθεια. Αποθαρρυνθήκαμε και από τα δυο, και τώρα δοκιμάζουμε κάτι άλλο. Όπως θα δείτε αργότερα, το βρίσκω ενθαρρυντικό αυτό. Πιστεύω ότι το να δοκιμάζεις συνεχώς νέες λύσεις είναι ο τρόπος για να πετύχεις τα πάντα.
Αυτές, λοιπόν, είναι οι πρακτικές πλευρές της επιστήμης, τα νέα πράγματα που μπορείς να κάνεις. Είναι τόσο προφανή ώστε δεν χρειάζεται να αναφερθούμε διεξοδικότερα.
Την άλλη πλευρά της επιστήμης αποτελεί το περιεχόμενό της, τα πράγματα που έχουμε εξιχνιάσει. Αυτή είναι η συγκομιδή. Είναι ο χρυσός. Είναι η έξαψη, η ανταμοιβή σου για την πειθαρχημένη σκέψη και τη σκληρή δουλειά. Η δουλειά δεν γίνεται χάρη κάποιας εφαρμογής. Γίνεται για τη συγκίνηση και τον ενθουσιασμό που σου προξενούν αυτά που ανακαλύπτεις. Οι περισσότεροι από σας μάλλον το γνωρίζετε.
Όσους όμως δεν το ξέρουν είναι σχεδόν αδύνατο να τους εξοικειώσω, μέσα από μια διάλεξη, με τούτη τη σημαντική πλευρά, αυτό το συναρπαστικό μέρος, τον πραγματικό λόγο που μας ωθεί να ασχολούμαστε με την επιστήμη. Και αν αυτό δεν το ’χεις κατανοήσει, σου έχει διαφύγει όλη η ουσία. Δεν μπορείς να καταλάβεις την επιστήμη και τη σχέση της με οτιδήποτε άλλο αν δεν αντιληφθείς και δεν εκτιμήσεις τη μεγάλη περιπέτεια των καιρών μας. Δεν ζεις στην εποχή μας αν δεν έχεις καταλάβει ότι αυτή είναι μια εκπληκτική περιπέτεια, κάτι το παράφορο και συναρπαστικό.
***
Richard Feynman – Το νόημα των πραγμάτων
Πηγή
