Φυσική & Φιλοσοφία (201 άρθρα)

Ο διακεκριμένος καθηγητής φυσικής υψηλών ενεργειών και Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών Δρ. Δημήτρης Νανόπουλος, σε μια συνέντευξη-μάθημα ζωής, δηλώνει πως του αρέσει να απολαμβάνει «τη ζωή, τον έρωτα, την τέχνη», προτρέπει τους νέους «να πολεμήσουν για τη ζωή που θέλουν να έχουν»

Διαβάστε τη συνέντευξη, ακούγοντας πέντε αγαπημένα μουσικά κομμάτια του Δημήτρη Νανόπουλου:

– « Piano concerto n. No. 21 in C major», Wolfgang Amadeus Mozart

– «Bolero», Maurice Ravel

– «As Time Goes By», «Casablanca» soundtrack

– «The Windmills Of Your Mind», Michel Legrand, «The Thomas Crown Affair» soundtrack

– «Βρέχει φωτιά στη στράτα μου», Στράτος Διονυσίου

Απολαμβάνω: «O πατέρας μου μού έλεγε: «Παιδί μου, αυτό που έχουμε είναι από εδώ μέχρι εκεί. Ό,τι έχεις, λοιπόν, να το χαίρεσαι και να το απολαμβάνεις». Η απόλαυση είναι μια πραγματικά ουσιαστική λέξη. Σε αντίθεση με την ευτυχία, η οποία είναι φευγάτη, στιγμιαία. Εγώ προσπαθώ να απολαμβάνω τη ζωή, τον έρωτα, την τέχνη, τη φύση, το καλό φαγητό, τους φίλους μου, τις παρέες, το πιοτό, το πούρο, μέσα στην έννοια του μέτρου προφανώς, εν γένει την καλή απλή ζωή. Από κει και πέρα, είμαι ευχαριστημένος που διάλεξα να κάνω κάτι στη ζωή μου, τη φυσική, που με γεμίζει εντελώς».

Βεβαιότητες: «Το χαρακτηριστικό της μοντέρνας φυσικής είναι η αβεβαιότητα. Η φυσική μας λέει ότι τα πάντα είναι αβέβαια. Και όπως θα πω και στην ομιλία μου στο Εθνικό Θέατρο, αν δεν υπήρχε αυτή η αρχή της αβεβαιότητας, δεν θα είμαστε εδώ σήμερα. Παρόλο, όμως, που είμαι υπερασπιστής του παραλόγου και της κβαντικής αβεβαιότητας, στην καθημερινή μας ζωή πρέπει να έχουμε κάποιες βεβαιότητες, κάποιες σταθερές, γιατί αν είναι όλα ρευστά και αβέβαια, πάμε στο χάος και χαθήκαμε. Τώρα, αν έχω μία βεβαιότητα, αυτή είναι ότι αγαπώ τη ζωή και ότι η φυσική είναι η ζωή μου. Νομίζω πως όταν έρθει η ώρα μου, μέχρι την τελευταία μου ανάσα, το χέρι μου όλο και κάποια εξίσωση ή παρατήρηση θα γράφει. Επίσης, μια και μιλάμε για βεβαιότητες, οι Αμερικανοί λένε: ‘Δύο πράγματα είναι βέβαια στη ζωή: ο θάνατος και η εφορία’». (γελάει)

Δραπετεύω: «Θεωρώ πως είμαστε από γεννησιμιού μας δραπέτες. Γεννιόμαστε δραπετεύοντας από τη μήτρα της μάνας μας και ζούμε δραπετεύοντας από τον θάνατο. Σκανταλιάρηδες και σκασιάρχες εκ προοιμίου, λοιπόν. (γελάει) Από μικρός, λοιπόν, είχα μεγάλο σεβασμό και αγάπη για τους περιθωριακούς, όχι για κάτι νούμερα που περιφέρονται ως τέτοιοι, αλλά για τους αυθεντικούς, οι οποίοι, λόγω ιδεολογίας, ενσυνείδητα, δεν επιθυμούν να βρίσκονται στο κέντρο των πραγμάτων αλλά δημιουργούν και υπάρχουν στις παρυφές της κοινωνίας. Μιλάω για μεγάλους καλλιτέχνες και λογοτέχνες, που έζησαν ως δραπέτες της κοινωνίας. Γι’ αυτό, το ‘δραπετεύω’ μου ασκεί διαχρονικά μια μαγεία και έλξη».

Ελλάδα: «Είναι πολλά πράγματα για μένα. Καταρχάς, είναι μια πνευματική ιδιότητα, μια υψηλή ιδέα που δημιούργησε τη δημοκρατία, τις επιστήμες και τις τέχνες και αυτή την Ελλάδα φέρω μαζί μου και στο εξωτερικό. Γι’ αυτό και διατήρησα και διατηρώ πάντα την επαφή μου με τη ρίζα μου, την πατρίδα μου. Για μένα, η Ελλάδα είναι κάτι που σχεδόν δεν συνδέεται με τον παρόντα ελληνικό χωροχρόνο. Γι’ αυτό θλίβομαι βαθύτατα με τις πολιτικές-οικονομικές εξελίξεις των τελευταίων ετών. Είναι μια κατάντια που δεν μας αξίζει. Νομίζω πως ο ελληνικός λαός, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, είμαστε πιο έξυπνοι, πιο έντιμοι από ό,τι μας παρουσιάζουν και δικαιούμαστε καλύτερης τύχης. Οι Ελληνες διαπρέπουν όπου και αν βρεθούν στο εξωτερικό. Μαγιά ικανών ανθρώπων υπάρχει, λοιπόν. Τώρα, πως καταφέραμε και έχουμε φτάσει εδώ που έχουμε φτάσει, πρέπει να το δούμε πολύ σοβαρά. Πρέπει όλοι να αναλάβουμε τις ευθύνες μας. Γιατί αυτοί οι κύριοι που ήταν και είναι στη Βουλή εκλέγονται και δρουν με ‘εντολή λαού’, με δημοκρατικές διαδικασίες».

Ευτυχία: «Για να είναι κανείς ευτυχισμένος, πρέπει να του λείπουν μερικά data. Καμιά φορά δε, μπορεί να αφήνουμε εσκεμμένα απ’ έξω μερικά data, για να νιώσουμε κάποια στιγμιαία ευτυχία».

Ζηλεύω: «Εχω ζηλέψει στη ζωή μου, με την έννοια του θαυμασμού και όχι του φθόνου, τους καλούς επιστήμονες. Θα ήθελα να είμαι καλύτερος επιστήμονας, όπως ο Ρίτσαρντ Φάινμαν, ο Βέρνερ Καρλ Χάιζενμπεργκ, ο Πολ Ντιράκ. Έχω, επίσης, θαυμάσει και ζηλέψει το έργο του Τζέιμς Τζόις, του Αλμπέρ Καμί, του Ορσον Ουέλς».

Ήρωες: «Το ότι ζούμε μας καθιστά όλους μικρούς ήρωες. Ο καθένας στον χώρο και στον χρόνο του και ανάλογα με τις δυνατότητές του κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί. Όμως, η έννοια του ήρωα είναι συνυφασμένη με κείνη της ήττας. Συχνά, πρέπει να ηττηθεί κάποιος για να φανεί το μεγαλείο του, η ηρωική του διάσταση».

Θεός/ Θάνατος: «Το υπαρξιακό ζήτημα του θανάτου γέννησε στον άνθρωπο την ανάγκη για την αναζήτηση του Θεού. Τώρα, λέω πως τον θάνατο δεν τον φοβάμαι ή έτσι, τουλάχιστον, έχω πείσει τον εαυτό μου. Ενδεχομένως, δεν τον πολυσκέφτομαι τον θάνατο, γιατί προσπαθώ να ζω έντονα. Πάντως, στην κηδεία μου θα ήθελα να παίζει του Νίνο Ρότα ένα κομμάτι από το ‘Αμακορντ’ του Φελίνι, όταν μπαίνει το μεγάλο πλοίο, το Ρεξ, στο λιμάνι του Ρίμινι. Θυμάμαι, όταν είχα δει την ταινία στην Αγγλία, σκέφτηκα πως αυτή η μουσική θέλω να παίζει στην κηδεία μου».

Ιστορία: «Είμαστε στο Δημοτικό, στου Ζωγράφου, το 1960 ακριβώς, εγώ 12 ετών. Κάθε Κυριακή, μας πήγαιναν υποχρεωτικά στο Κατηχητικό, στην εκκλησία του Αγίου Θεράποντα. Μια μέρα, μας μίλησαν για τον Ιωσήφ, όχι τον σύζυγο της Παναγίας, αλλά τον γιο του Ιακώβου, τον οποίο αγαπούσε πολύ ο πατέρας του αλλά όχι και τα αδέρφια του. Τον Ιωσήφ κάποια στιγμή τον πέταξαν σε ένα πηγάδι και μετά βρέθηκε στην Αίγυπτο, όπου έγινε πρίγκιπας. Για να μην μακρηγορούμε, λόγω Ιωσήφ, βρέθηκαν οι Εβραίοι στην Αίγυπτο. Όταν τελείωσε η ιστορία στο κατηχητικό και μας ζήτησαν να γράψουμε το ηθικό δίδαγμα, εγώ έδωσα λευκή κόλλα, γιατί διαφωνούσα ότι ήταν θέλημα Θεού και επέμενα ότι ήταν βασικό ότι τον μισούσαν τα αδέρφια του και του έκαναν κακό. Το τι έγινε στο Κατηχητικό, δεν περιγράφεται! Με έβγαλαν έξω και δεν ξαναπήγα, γεγονός, βέβαια, που πολύ χάρηκα».

Καθρέφτης: «Από το μόνο από το οποίο δεν μπορούμε να κρυφτούμε είναι ο εαυτός μας. Λέω, λοιπόν, συχνά στους φίλους μου ότι θέλω να είμαι εντάξει απέναντι στον εαυτό μου, να μην κάνω κακό σε άνθρωπο, γιατί όταν ξυρίζομαι το πρωί μπροστά στον καθρέφτη, θέλω να μου χαμογελάω και να σφυρίζω ωραίες, αγαπημένες μουσικές. Θέλω να μην ντρέπομαι, όταν με αντικρύζω στον καθρέφτη. Γιατί όλοι μας ξέρουμε βαθιά μέσα μας ποιοι πραγματικά είμαστε και τι έχουμε ή δεν έχουμε κάνει. Ισως, αυτοί που αφήνουν γένια να μην θέλουν να αντικρύζουν συχνά τον καθρέφτη τους».

Λάθη: «Όπως έλεγε ο Οσκαρ Ουάιλντ: ‘Εμπειρία είναι το όνομα που ο καθένας δίνει στα λάθη του’. Αν δεν κάνεις λάθη, δεν ζεις. Ο Φάινμαν, που είχε κάνει πολλά λάθη, ακόμα και στα δικά του διαγράμματα –και αυτό δεν το λέω υποτιμητικά, έλεγε και γέλαγε: ‘ο μόνος τρόπος να μην κάνεις λάθη είναι να μην κάνεις τίποτα’».

Ματαίωση: «Από μικρό παιδί, όταν έλεγα κάτι, το έκανα. Εχω, λοιπόν, ένα κόκκινο πανί, μία απίστευτα σκληρή στάση όταν μου ματαιώνουν κάτι. Είμαι ανηλεής όταν αισθάνομαι ότι με ματαιώνουν, μου ακυρώνουν κάτι εσκεμμένα. Έχω καταστρέψει σχέσεις λόγω αυτού, όταν ήμουν μικρότερος».

Νέα Γενιά: «Πρέπει να στηριζόμαστε στους νέους. Η νέα γενιά, εξ ορισμού, έχει υποχρέωση να αντιμετωπίζει τα πράγματα και ναι, να τα αλλάζει. Λέμε συχνά ότι παραδίδουμε στους νέους έναν κατεστραμμένο κόσμο, αλλά μήπως και εμείς στα μέσα του περασμένου αιώνα τι βρήκαμε; Δεν είχαμε να φάμε, τρώγαμε ψωμί με αλάτι, αλλά πολεμήσαμε. Πρέπει να πολεμήσουν και οι σημερινοί νέοι για τη ζωή που θέλουν να έχουν. Ας δουν το κινέζικο ιδεόγραμμα της κρίσης, το οποίο σημαίνει ταυτόχρονα και ευκαιρία. Να κάνουν αυτή την κρίση μια μεγάλη ευκαιρία».

Ξαγρυπνώ: «Συνεχώς, συνήθως λόγω δουλειάς. Κατά κάποιον τρόπο, είμαι εθισμένος στο ξενύχτι –τα ελληνικά γονίδια, βλέπετε. Ως θεωρητικός φυσικός, θέλω ησυχία για να δουλέψω και η νύχτα προσφέρεται για δημιουργική εργασία. Βάζω χαμηλά μουσική ή μια ταινία στην τηλεόραση και δουλεύω. Οι καλύτερες ιδέες μου έχουν έρθει νύχτα, ξαγρυπνώντας».

Οχι: «Εχω πει πολλά όχι και σε προσωπικό και σε δημόσιο επίπεδο. Και τώρα τελευταία, έχω πει όχι σε πρόταση μεγάλου κόμματος να κατέβω για βουλευτής επικρατείας. Εχω πει όχι σε διάφορες θέσεις. Κοιτάξτε, εγώ είμαι γεννημένος φυσικός. Δεν έχω πάστα πολιτικού. Δεν μπορώ να αναλάβω θέσεις που δεν έχουν σχέση με το αντικείμενό μου. Οπότε δεν έχω μετανιώσει που έχω αρνηθεί διάφορες δημόσιες θέσεις, αν και κάποιες ήταν πραγματικά τιμητικές και ήταν δύσκολο να αρνηθώ. Σε προσωπικό επίπεδο, ναι, έχω μετανιώσει για κάποια όχι μου. Γιατί πιστεύω πως είναι καλύτερα να μετανιώνεις για πράγματα που έχεις κάνει, παρά για κείνα που δεν έχεις κάνει».

Παιδεία: «Πέρα από την εγκύκλια παιδεία, πιο σημαντική είναι η ευρύτερη καλλιέργεια και κουλτούρα κάθε ανθρώπου. Τα πτυχία και τα μεταπτυχιακά δεν σου εξασφαλίζουν ότι έχεις παιδεία. Η παιδεία ξεκινά μέσα από την οικογένεια, από τα ‘μαθήματα’ που θα πάρει το παιδί πρακτικά, δια της μίμησης και του παραδείγματος, από τη μητέρα του και τον πατέρα του, και μετά έρχεται το σχολείο. Αυτά που υποφέρει σήμερα η Ελλάδα είναι αποτέλεσμα ελλειμματικής παιδείας, σε όλα τα επίπεδα».

Ρίσκο: «Στη ζωή πάντα πίστευα πως για να πετύχει κάποιος πρέπει να έχει αίσθηση του ρίσκου, λαγνεία για τη ζωή και άγρια φαντασία. Αρα, το ρίσκο για μένα είναι συνυφασμένο με τις επιλογές μου. Όπως έχει πει και ο Καμί, μου αρέσουν οι άνθρωποι που ρισκάρουν και που πάνε μέχρι την άκρη του γκρεμού, αλλά ταυτόχρονα έχουν και τη σοφία να κάνουν πίσω, όταν πρέπει».

Ραγιαδισμός: «Αυτή η χαρακτηριστική ιδιότητα του νεοέλληνα, της ‘τζάμπα μαγκιάς’, υποθάλπει ένα είδος ραγιαδισμού. Επειδή ξέρει ότι είναι εγκλωβισμένος, νομίζει ότι με τέτοιου είδους ξεσπάσματα αποκτά υπόσταση. Όμως, όπως έχει πει και ο Σεφέρης, ‘είμαστε πολύ για το τίποτα και λίγο για το κάτι’. Και κάπου εδώ ελλοχεύει και ο κίνδυνος της απομόνωσης της Ελλάδας. Και δεν αναφέρομαι μόνο στο Eurogroup, αλλά σε επιστημονικό και πολιτιστικό επίπεδο, γιατί έχουμε μια τάση εγκλωβισμού και γεωγραφικά και ψυχολογικά. Σαν να αισθανόμαστε ότι δεν μπορούμε να ανταγωνιστούμε τους Ευρωπαίους και κλεινόμαστε πίσω στο καβούκι μας. Αλλά η Ελλάδα έχει δώσει τα φώτα της στη Δύση και δικαιωματικά εκεί ανήκει».

Σιωπώ: «Από μικρός, δύσκολα σιωπούσα, όταν έβλεπα ή άκουγα κάτι παράλογο ή άδικο. Δεν μπορώ να αντιστέκομαι στον πειρασμό να παίρνω θέση για πράγματα για τα οποία έχω ισχυρή γνώμη. Για παράδειγμα, πρόσφατα που ακούστηκε μέσα στη Βουλή από τον υπουργό Παιδείας ότι ‘η αριστεία είναι ρετσινιά’, απορώ πως δεν έγινε της κακομοίρας. Μα, είναι ντροπή για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί αυτή η κουβέντα ειπώθηκε από άτομο με επίσημη, θεσμική θέση, από τον υπουργό Παιδείας. Δεύτερον, η δήλωση έγινε από έναν ‘μαρξιστή της Αριστεράς’, όπως ο ίδιος αυτοαποκαλείται. Μου κάνει τρομακτική εντύπωση αυτή η επαίσχυντη δήλωση. Πιστεύω θα μείνει στην ιστορία της Βουλής ότι ο υπουργός Παιδείας το 2015 δήλωσε πως ‘η αριστεία είναι ρετσινιά’ και δεν άνοιξε ρουθούνι. Όταν η επιστήμη έχει κάνει τόσα θηριώδη άλματα, όταν αυτά τα άλματα έχουν γίνει χάριν κάποιων αρίστων, μια τέτοια δήλωση είναι τουλάχιστον ακυρωτική».

Τρέλα: «Καλά, είμαι γνωστός τρελός! (γελάει) Πιστεύω πως οι ‘τρελοί’ πάνε αυτόν τον κόσμο μπροστά. Ο Αρχιμήδης, ο Ντα Βίντσι, ο Μότσαρτ είναι ιδιοφυείς τρελοί που άλλαξαν τον ρουν της επιστήμης και της τέχνης».

Τύχη/ Τίποτα: «Το σύμπαν δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια τυχαία διακύμανση του τίποτα. Εδώ, ενώνεται η κβαντική φυσική και κοσμολογία με την υπαρξιακή φιλοσοφία».

Υπονόμευση: «Την έχω νιώσει στο πετσί μου την υπονόμευση, τον φθόνο. Είναι πραγματικά απίστευτο πως κάποιοι άνθρωποι, αντί να ζουν και να απολαμβάνουν τη ζωή τους, ζουν μισανθρωπικά και τοξικά υπονομεύοντας τον διπλανό τους. Βρε, ζήστε τη ζωή σας και αφήστε τους άλλους να κάνουν ό,τι νομίζουν. Και αν κάνουν κάτι καλό, μιμηθείτε το, προχωρήστε το, εξελίξτε το».

Φόβοι: «Επειδή το μυαλό μου τρέχει πολύ γρήγορα –και αυτό είναι και καλό και κακό, καμιά φορά όταν ακούσω ή μάθω ένα άσχημο μαντάτο, αυτό το ρημάδι το μυαλό τρέχει τόσο γρήγορα στην πιο αρνητική εξέλιξη του πράγματος, που με διαλύει. Αυτή, όμως, η πρακτική έχει αποδειχτεί ενίοτε τόσο λάθος, που έχω περάσει φοβερές στεναχώριες δημιουργώντας τέρατα, χωρίς να υπάρχει κανένας λόγος, όπως αποδεικνύεται εκ των υστέρων. Κι ενώ στεναχωρήθηκα σφόδρα, χωρίς λόγο τελικά, το σύστημά μου, τα κύτταρά μου σίγουρα έχουν πληρώσει και έχουν καταγράψει όλο αυτό το στρεσάρισμα. Πολύ φοβάμαι αυτή την πλευρά μου».

Χρόνος-Χώρος: «Ζούμε σε ένα συγκεκριμένο χώρο και χρόνο εντελώς τυχαία, αλλά ο καθένας από εμάς θα πρέπει να κάνει όσο καλύτερη χρήση μπορεί αυτού του χωροχρονικού του δεδομένου, πέρα από μισαλλοδοξίες, δόγματα ή δοξασίες που μας εγκλωβίζουν. Αυτή η τυχαιότητα του χωροχρόνου και πόσο αυτή μας καθορίζει είναι εκπληκτική, αν τη σκεφτεί κανείς».

Ψάχνω: «Ψάχνω να καταλάβω τον κόσμο. Όπως έχει πει και ο Αϊνστάιν, η φυσική είναι ένα ραφινάρισμα της καθημερινής σκέψης. Το ρήμα ‘ψάχνω’ είναι το raison d’être του ερευνητή, με παραφυάδες του την οξυδέρκεια και τη φαντασία, ώστε να μένει η ουσία, ο πυρήνας της έρευνας».

Ωρα να…: «…ζήσουμε».

Διαβάστε τη συνέντευξη, ακούγοντας πέντε αγαπημένα μουσικά κομμάτια του Δημήτρη Νανόπουλου:

– « Piano concerto n. No. 21 in C major», Wolfgang Amadeus Mozart

– «Bolero», Maurice Ravel

– «As Time Goes By», «Casablanca» soundtrack

– «The Windmills Of Your Mind», Michel Legrand, «The Thomas Crown Affair» soundtrack

– «Βρέχει φωτιά στη στράτα μου», Στράτος Διονυσίου

Πηγή: kathimerini.gr

Ναι, το αεροπλάνο είναι το πιο ασφαλές μέσο μετακίνησης. Το λένε οι αριθμοί. Ένα παιδί που μεγαλώνει στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι πολύ πιο πιθανό να γίνει πρόεδρος της χώρας (1 στα 2 εκατ.) παρά να πεθάνει εν πτήσει (1 στα 11 εκατ.). Στη γλώσσα της στατιστικής όμως υπάρχει και το λάθος. Και τα γεγονότα των τελευταίων ημερών μάς το υπενθύμισαν με έναν θλιβερό και πολύ τρομακτικό τρόπο.

Η πιθανότητα και μόνο να υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στο πρόσφατο δυστύχημα στην Αιθιοπία και σε εκείνο της Lion Air τον Οκτώβριο στην Ινδονησία συνιστά ένα αδιανόητο πλήγμα στην αεροπλοΐα, και η εσπευσμένη προσγείωση των εκατοντάδων Boeing 737 ΜΑΧ δεν συνάδει με την άποψη ότι πρέπει να νιώθουμε ασφαλείς στον αέρα. Και, όπως φαίνεται, εδώ και κάποια χρόνια, δεν νιώθουμε.

Στην Αμερική, το ένα τρίτο των πολιτών νιώθει ανησυχία πριν από ένα αεροπορικό ταξίδι (YouGov, 2014), ενώ ακόμα περισσότερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το εύρημα μιας περσινής βρετανικής έρευνας: το 41% των ερωτηθέντων απάντησαν ότι φοβούνται να πετάξουν περισσότερο από όσο φοβούνταν πριν από δέκα χρόνια. Και όμως, είναι το διάστημα που τα αεροπορικά δυστυχήματα ήταν λιγότερα από ποτέ.

Οι φοβίες, ούτως ή άλλως, δεν έχουν απαραίτητα μια λογική βάση. Ούτε, βέβαια, είναι πάντοτε παράλογες. Η ανησυχία σχετικά με τις πτήσεις άρχισε να καλλιεργείται ως μέρος μιας γενικευμένης αντίδρασης μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Το πιο σοκαριστικό γεγονός της σύγχρονης εποχής και η συζήτηση περί τρομοκρατικής απειλής συνδέθηκε πρωτίστως με ένα μέσο συνώνυμο της ασφαλούς μετακίνησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα χρόνια που ακολούθησαν μόνο η παρουσία ενός επιβάτη αραβικής καταγωγής αρκούσε για να προκαλέσει ανασφάλεια σε μια πτήση. Τα μέτρα ασφαλείας βαθμιαία πολλαπλασιάστηκαν και στην εμπειρία ενός αεροπορικού ταξιδιού προστέθηκε η εντύπωση ότι το να μην πάει κάτι καλά είναι πάντα μια πιθανότητα.

Το εξαφανισμένο αεροπλάνο 

Την τελευταία πενταετία, αυτό το κλίμα ανησυχίας έχει επιδεινωθεί, καθώς την έτσι κι αλλιώς φρικιαστική αφήγηση μιας αεροπορικής τραγωδίας έτυχε να διαμορφώσουν περιστατικά με ανατριχιαστικές ιδιαιτερότητες: το αεροσκάφος των Μαλαισιανών Αερογραμμών εξαφανίστηκε σχεδόν μεταφυσικά στον Ινδικό Ωκεανό και μετά λίγους μήνες ένα αεροσκάφος της ίδιας εταιρείας καταρρίφθηκε από έναν πύραυλο εδάφους στην Ουκρανία – ήταν η πιο πολύνεκρη αεροπορική τραγωδία του τρέχοντος αιώνα, με 298 θύματα. Ακολούθησε το περιστατικό με τον ψυχικά νοσούντα πιλότο Αντρέας Λούμπιτζ, που έριξε το αεροσκάφος της Germanwings στις Άλπεις σκοτώνοντας 149 ανθρώπους, ο χαμός της βραζιλιάνικης ποδοσφαιρικής ομάδας Τσαπεκοένσε έξω από το Μεντεγίν και η πτώση του Τουπόλεφ, που παρέσυρε στη Μαύρη Θάλασσα δεκάδες χορευτές του μουσικού συνόλου Αλεξάντροφ των Ρωσικών Ενόπλων Δυνάμεων. Και τώρα, τα πανομοιότυπα Boeing, το ένα μετά το άλλο.

Εν τω μεταξύ, μέσα από τη ροή των ειδήσεων αποτυπώνεται η αίσθηση ότι διαρκώς κάτι συμβαίνει: ένα αεροπλάνο πραγματοποίησε αναγκαστική προσγείωση, μια περίπτωση μηχανικής βλάβης διαγνώστηκε εγκαίρως, μια σύλληψη σε ένα αεροδρόμιο ή ένα ύποπτο δέμα, μια εταιρεία χρεώθηκε ένα αστρονομικό πρόστιμο για τη μη συμμόρφωσή της με τους διεθνείς κανονισμούς. Εκτός δηλαδή από όσα καταγράφονται στη στατιστική, η καθημερινή μας ενημέρωση γεμίζει με πληροφορίες που δίνουν την εντύπωση μιας κατάστασης εν δυνάμει, έστω, επικίνδυνης. Όλα αυτά δεν έχουν απαραίτητα σχέση με την, ας πούμε, παραδοσιακή αεροπλανοφοβία. Δεν έχουν σχέση με την αίσθηση του εγκλεισμού, τον φόβο του ύψους και τον τρόμο της απουσίας ελέγχου. Είναι σαν να υπάρχει ένα καινούργιο άγχος, μια έλλειψη εμπιστοσύνης.

Ο φόβος του στατιστικού λάθους 

Στη φιλολογία του κινδύνου και του φόβου η στατιστική απαντά με αριθμούς: οι άνθρωποι που χάνουν τη ζωή τους κάθε χρόνο σε διαφόρων ειδών πτήσεις μειώνονται σημαντικά όσο φτάνουμε στο σήμερα, παρά το ότι οι πτήσεις διαρκώς αυξάνονται. Υπάρχει πρόοδος και μπορούμε να την εντοπίσουμε, ακόμα και αν συγκρίνουμε το σήμερα με εποχές όχι πολύ μακρινές, όπως η δεκαετία του ’90, όταν τα ετήσια δυστυχήματα ήταν σχεδόν διπλάσια. Ακόμα και το 2018, όταν παρατηρήθηκε αύξηση των θανάτων, αν δούμε ψυχρά τους αριθμούς μέσα σε έναν πίνακα, ήταν ένα από τα πιο ασφαλή έτη στην ιστορία της αεροπλοΐας. Διαχρονικά, πάντως, το ασφαλέστερο έτος για τις αεροπορικές μεταφορές ήταν το 2017, καθώς ήταν η πρώτη φορά που δεν καταγράφηκαν ανθρώπινες απώλειες σε καμία επιβατική πτήση.

Ποιος είναι ο κανόνας; Το 2017 ή το γεγονός ότι μια σειρά αεροπλάνων πετούσαν στους ουρανούς μεταφέροντας εκατοντάδες ανθρώπους, έχοντας πιθανόν κάποιο κατασκευαστικό πρόβλημα; Τι πρέπει να κοιτάμε πρώτα; Τη στατιστική ή την αίσθηση που μας αφήνουν οι τραγωδίες; Υπάρχει, προφανώς, η ψύχραιμη απάντηση και η λιγότερο ψύχραιμη. Η κουλτούρα της αερομεταφοράς έχει βελτιωθεί καθοριστικά σε όλους τους τομείς, από την εκπαίδευση του προσωπικού, τον έλεγχο της εναέριας κυκλοφορίας και την ουσία των μέτρων ασφαλείας μέχρι τις δυνατότητες των καινούργιων αεροσκαφών, γεγονός που δεν μπορεί να αναιρεθεί από τα επιμέρους περιστατικά. Η μοναδική πραγματικότητα είναι ότι οι πτήσεις γίνονται όλο και πιο ασφαλείς.

Φυσικά, γι’ αυτόν που φοβάται να πετάξει, αυτόν που φοβάται κανονικά, η στατιστική είναι αδιάφορη. Γιατί μέσα στη φοβία πιστεύεις ότι θα είσαι εσύ ο πρωταγωνιστής ενός στατιστικού λάθους. Γι’ αυτόν, όμως, που δεν φοβάται να πετάξει, αλλά τον ανησυχούν όσα συμβαίνουν γύρω του και επηρεάζεται από μια αίσθηση ανασφάλειας που επικρατεί, θα πρέπει να θυμάται αυτό που έγραψε κάποτε ο Μαξ Φρις: «Όταν μιλάμε για πιθανότητες, συμπεριλαμβάνεται πάντα και το απίθανο, ως ακραία εκδοχή του πιθανού, κι όταν πραγματοποιείται αυτό το απίθανο, δεν υπάρχει κανένας λόγος να απορούμε, να ταραζόμαστε, να το ρίχνουμε στον μυστικισμό».

_______________________

Πηγή: kathimerini.gr (Άθως Δημουλάς)

Ασφαλώς δεν μπορούμε να βάλουμε τον γαλαξία μας σε μια ζυγαριά, αλλά οι επιστήμονες έκαναν μια νέα βελτιωμένη εκτίμηση για τη μάζα του και υπολόγισαν ότι αντιστοιχεί στη μάζα περίπου ενάμισι τρισεκατομμυρίων ήλιων.

Η νέα αυτή εκτίμηση τοποθετεί τον γαλαξία μας μάλλον κάπου στη μέση της κοσμικής κλίμακας, όσον αφορά τις μάζες των γαλαξιών. Οι πιο ελαφριοί ζυγίζουν περίπου ένα δισεκατομμύριο ηλιακές μάζες, ενώ οι πιο βαριοί 30 τρισεκατομμύρια ηλιακές μάζες ή 30.000 φορές περισσότερο σε σχέση με τους ελαφρύτερους.

Η μάζα του γαλαξία μας θεωρείται φυσιολογική για ένα γαλαξία της δικής του φωτεινότητας.

Παρόλο που η μάζα του γαλαξία μας είναι μια από τις πιο σημαντικές μετρήσεις, μετά από δεκαετίες σχετικών προσπαθειών οι έως τώρα εκτιμήσεις των επιστημόνων εμφάνιζαν εξίσου σημαντικές διαφορές, από 500 εκατομμύρια ως τρία τρισεκατομμύρια φορές μεγαλύτερη από τη μάζα του Ήλιου. Η μεγάλη αυτή απόκλιση οφείλεται κυρίως στις διαφορετικές μεθόδους εκτίμησης της σκοτεινής ύλης στο γαλαξία μας, η οποία αποτελεί περίπου το 90% της συνολικής μάζας του.

Μόνο ένα μικρό ποσοστό της μάζας του γαλαξία μας αποτελείται από την ορατή κοινή ύλη, που είναι κατανεμημένη στα περίπου 200 δισεκατομμύρια άστρα του, μεταξύ των οποίων και ο Ήλιος μας, ενώ μόνο η τεράστια κεντρική μαύρα του γαλαξία μας ζυγίζει περίπου τέσσερα εκατομμύρια ηλιακές μάζες. Το μεγαλύτερο μέρος της μάζας του γαλαξία μας είναι με τη μορφή της μυστηριώδους και αόρατης σκοτεινής ύλης.

«Δεν μπορούμε να ανιχνεύσουμε άμεσα τη σκοτεινή ύλη και αυτό οδηγεί στην τωρινή αβεβαιότητα για τη μάζα του γαλαξία μας, καθώς δεν μπορούμε να μετρήσουμε αυτό που δεν μπορούμε να δούμε», δήλωσε η Λόρα Γουάτκινς του Ευρωπαϊκού Νοτίου Αστεροσκοπείου (ESO).

Αυτή τη φορά όμως, συνδυάζοντας παρατηρήσεις από τα δορυφορικά τηλεσκόπια Hubble της NASA και Gaia της ESA και χρησιμοποιώντας μια νέα μέθοδο έμμεσης εκτίμησης, οι αστρονόμοι πιστεύουν ότι κατέληξαν σε μια πιο αξιόπιστη εκτίμηση. Όπως ανέφερε η διεθνής επιστημονική ομάδα, με επικεφαλής τη Γουάτκινς, η οποία θα κάνει τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό αστροφυσικής Astrophysical Journal, ο γαλαξίας μας «ζυγίζει» περίπου 1,5 τρισεκατομμύρια ηλιακές μάζες μέσα σε μια ακτίνα 129.000 ετών φωτός από το γαλαξιακό κέντρο.

Πηγή: kathimerini.gr

Τυρβώδης ροή – Ένα άλυτο μαθηματικό πρόβλημα

Σε μια συνέντευξή του ο Δημήτρης Χριστοδούλου αναφέρθηκε στην τυρβώδη ροή των ρευστών, λέγοντας πως «Ένα από τα δυσκολότερα προβλήματα της μαθηματικής φυσικής είναι η περιγραφή της ροής ενός υγρού, όπως το νερό, όταν αυτό στροβιλίζεται και ρέει με τυχαίο τρόπο. Το μεγαλύτερο μέρος του Σύμπαντος είναι σε ρευστή κατάσταση, στη Γη έχουμε την ατμόσφαιρα και τους ωκεανούς, αλλά και τον εξωτερικό πυρήνα, σε ρευστή κατάσταση. Επομένως η Μηχανική των Ρευστών είναι ένας τομέας της επιστήμης με ευρύτατη εφαρμογή και τα σημαντικότερα φαινόμενα εμπίπτουν στη συνήθη εμπειρία. Το κύριο έργο που έχω δημοσιεύσει μέχρι στιγμής στον τομέα της Μηχανικής των Ρευστών ολοκληρώθηκε όταν ήμουν σχεδόν 55 ετών. Έχει να κάνει με τις εξισώσεις του Euler που διέπουν την εξέλιξη ενός συμπιεστού ρευστού. Το πρόβλημα της μακρόχρονης συμπεριφοράς του στροβιλισμού περιέχει το σημαντικότερο πρόβλημα της Υδροδυναμικής, το πρόβλημα της τυρβώδους ροής (δηλαδή της ροής που μέσα της σχηματίζονται στρόβιλοι). Αυτό το πρόβλημα, το οποίο εμφανίζεται και στην απλουστευμένη περίπτωση που το ρευστό μπορεί να θεωρηθεί ασυμπίεστο, όπως το νερό στην καθημερινή μας εμπειρία, παραμένει απλησίαστο 260 χρόνια μετά τη διατύπωση των σχετικών εξισώσεων από τον Euler. Η εμπειρία δείχνει ότι έπειτα από κάποιο χρονικό διάστημα ο στροβιλισμός αποκτά χαώδη συμπεριφορά, με τον αέναο σχηματισμό μιας ατέρμονης ακολουθίας μικρότερων στροβίλων μέσα σε μεγαλύτερους. Αυτό το χάος αποκαλείται “τύρβη”. Είναι κάτι που αποτελεί καθημερινή μας εμπειρία και πρόκληση αξεπέραστη για τον μαθηματικό φυσικό».

Τι σχέση έχουν οι χαοτικές δίνες που χαρακτηρίζουν την τυρβώδη ροή των ρευστών με κάποιους ζωγραφικούς πίνακες του Βαν Γκογκ και ειδικότερα την «Έναστρη Νύχτα»;

Ο Βαν Γκογκ απεικόνισε το φως με τρόπο διαφορετικό από τους παλαιότερους ζωγράφους, συλλαμβάνοντας, κατά κάποιο τρόπο, την κίνησή του, όπως για παράδειγμα, στα νερά όπου αντικατοπτρίζεται ο ήλιος ή, εν προκειμένω, στο φως των άστρων που λαμπυρίζει και διαλύεται μέσα στα γαλαξιακά κύματα του μπλε νυχτερινού ουρανού. Το εφέ αυτό είναι αποτέλεσμα της «φωτεινότητας» – της έντασης του φωτός στα χρώματα επάνω στον καμβά. Το πιο πρωτόγονο τμήμα του κέντρου της όρασής μας, αυτό που αντιλαμβάνεται το κοντράστ του φωτός και την κίνηση αλλά όχι το χρώμα, ανακατεύει περιοχές διαφορετικών χρωμάτων εφόσον έχουν την ίδια φωτεινότητα, το πιο εξελιγμένο τμήμα όμως βλέπει τα «αντίθετα» χρώματα χωρίς να τα ανακατεύει. Καθώς οι δύο αυτές «ερμηνείες» συμβαίνουν ταυτόχρονα, το φως σε πολλά ιμπρεσιονιστικά έργα μοιάζει να πάλλεται, να λαμπυρίζει και να ακτινοβολεί.

Η Έναστρη Νύχτα

Η «Έναστρη Νύχτα» είναι μια ελαιογραφία σε καμβά του Βίνσεντ βαν Γκογκ. Φιλοτεχνήθηκε τον Ιούνιο του 1889, απεικονίζει τη θέα από το δυτικό παράθυρο του δωματίου του στο άσυλο Σεν Ρεμί ντε Προβάνς, μόλις πριν την ανατολή του ηλίου, με την προσθήκη ενός εξιδανικευμένου χωριού. Από το 1941 βρίσκεται στην μόνιμη συλλογή του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης στην Νέα Υόρκη.

Θεωρείται το καλύτερο έργο του Βαν Γκογκ και είναι ένας από τους πιο γνωστούς πίνακες στην ιστορία του Δυτικού πολιτισμού. Παρά το γεγονός ότι η «Έναστρη Νύχτα» ζωγραφίστηκε κατά τη διάρκεια της ημέρας στο ισόγειο στούντιο του Βαν Γκογκ, θα ήταν ανακριβές να ειπωθεί ότι η εικόνα ήταν ζωγραφισμένη από μνήμης. Η θέα έχει προσδιοριστεί πως είναι αυτή από το παράθυρο του υπνοδωματίου του, με κατεύθυνση προς τα ανατολικά. «Μέσα από το παράθυρο με τα σιδερένια κάγκελα» γράφει στον αδελφό του Τεό, περίπου στις 23 Μαΐου του 1889, «Μπορώ να διακρίνω ένα τετράγωνο κομμάτι γης με σιτάρι… πάνω από το οποίο, το πρωί, βλέπω τον ήλιο να ανατέλλει σε όλο του το μεγαλείο».
H «Έναστρη Νύχτα» είναι το μόνο νυχτερινό έργο στη σειρά πινάκων με τη θέα από το παράθυρο του υπνοδωματίου του. Στις αρχές Ιουνίου, ο Βίνσεντ έγραψε στον Τεό, «Σήμερα το πρωί είδα το τοπίο από το παράθυρό μου για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν από την ανατολή με τίποτα άλλο εκτός από την πρωινό αστέρι, το οποίο φάνταζε πολύ μεγάλο».

Οι ερευνητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η Αφροδίτη ήταν πράγματι ορατή την αυγή, στην Προβηγκία, την άνοιξη του 1889 και την εποχή εκείνη ήταν κοντά στο φωτεινότερο δυνατό της. Έτσι, το πιο λαμπρό «αστέρι» στον πίνακα, στην δεξιά πλευρά του θεατή από το κυπαρίσσι, είναι στην πραγματικότητα η Αφροδίτη.

Το άστρο V838 Mon

Μια φωτογραφία από το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble που δημοσιεύθηκε το 2004 έδειχνε ένα μακρινό άστρο, το V838 Mon στον αστερισμό Μονόκερως, να μοιάζει με τα άστρα της «Έναστρης Νύχτας» όπου ο Βαν Γκογκ φαντάζεται το φως τους να στροβιλίζεται. Στο άστρο V838 Mon, που βρίσκεται 20.000 έτη φωτός μακριά από τη Γη, οι φωτεινοί στροβιλισμοί οφείλονται στην σκόνη και στην τυρβώδη ροή των αερίων γύρω από αυτό.

Το 2006, οι ερευνητές J.L. Aragón, Gerardo G. Naumis, M. Bai, M. Torres και P.K. Maini, μετά την δημοσίευση της φωτογραφίας του Hubble, εξέτασαν την μαθηματική συσχέτιση των μοτίβων της τυρβώδους ροής των ρευστών, με τους στροβιλισμούς που απεικόνιζε στους πίνακές του ο Βαν Γκογκ. Σε άρθρο τους με τίτλο «Turbulent luminance in impassioned van Gogh paintings», έδειξαν ότι η συνάρτηση κατανομής της πιθανότητας των στροβιλισμών του φωτός σε ορισμένους πίνακες του Βαν Γκογκ, μοιάζει με την αντίστοιχη κατανομή των μεταβολών της ταχύτητας κατά την τυρβώδη ροή ρευστού, όπως προβλέπει η στατιστική θεωρία του Kolmogorov (που περιγράφει έστω και εν μέρει τη δυναμική των ρευστών). Το ενδιαφέρον είναι ότι η στατιστική υπογραφή της δυναμικής των ρευστών ανιχνεύεται μόνο στους πίνακες που ο Βαν Γκογκ συνέθεσε ο ζωγράφος στην ψυχολογικά διαταραγμένη περίοδο της ζωής του, και όχι όταν η ζωή του κυλούσε ήρεμα.

Ο Βαν Γκόγκ και οι στροβιλισμοί του πάλι στο προσκήνιο

Η παραπάνω μελέτη προκάλεσε πολλά άρθρα σε περιοδικά και εφημερίδες, τα οποία αναδείκνυαν την σχέση των στροβιλισμών του Βαν Γκόγκ με το τρομερά δύσκολο χαοτικό φαινόμενο της τυρβώδους ροής. Έκτοτε, το 2017 προβλήθηκε η ταινία «Loving Vincent» και το 2018 η ταινία «At Eternity’s Gate» με τον Γουίλεμ Νταφόε στο ρόλο του Βαν Γκογκ (παίζεται ακόμα στις κινηματογραφικές αίθουσες) και πριν λίγες ημέρες δημιοσιεύθηκε άλλη μια μελέτη των James Beattie και Neco Kriel με τίτλο «Is The Starry Night Turbulent?» .
Χρησιμοποιώντας την κατά Kolmogorov περιγραφή της τυρβώδους ροής, οι Beattie και Kriel δείχνουν πως η τεχνική της αναπαράστασης του στροβιλισμού στην «Έναστρη Νύχτα» από τον Βαν Γκογκ, προσεγγίζει τον πραγματικό στροβιλισμό που βρίσκουμε στα πραγματικά αστρικά νέφη, εκεί όπου γεννιούνται τα άστρα του σύμπαντος.

Κατά την διάρκεια της ζωής του ο Βαν Γκογκ δεν σημείωσε καμία επιτυχία, ούτε ο ίδιος αναγνωρίστηκε ως σημαντικός καλλιτέχνης. Η επιβεβαίωση και η φήμη του εξαπλώθηκε μετά το θάνατό του και σήμερα θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους ζωγράφους όλων των εποχών. Όμως, μια τέτοια καλλιτεχνική πορεία δεν προκαλεί έκπληξη – αυτή είναι η μοίρα των περισσότερων ζωγράφων. Εκείνο που εκπλήσσει και κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί στην εποχή του είναι πως, 130 χρόνια μετά  το θάνατό του, η τεχνική του θα αποτελούσε αντικείμενο έρευνας μαθηματικών και φυσικών!

Πηγή: physicsgg.me

Απόσπασμα από το νέο βιβλίο του Απόστολου Δοξιάδη «Ερασιτέχνης επαναστάτης» (Πρώτο μέρος, Κεφ. 5, σελ. 224 – 226), Εκδόσεις Ίκαρος, Δεκέμβριος 2018.

[…] Ξεκινώ από την παρατήρηση ότι δεν είναι για όλους ίδιος ο δρόμος που φτάνει στην τέχνη του Πυθαγόρα και του Ευκλείδη. Άλλοι αποφασίζουν να ασχοληθούν με τα μαθηματικά επειδή τους έρχονται εύκολα, άλλοι επειδή τους μαγνητίζουν ως διανοητικά προβλήματα, σαν σπαζοκεφαλιές ας πούμε, ενώ κάποιοι, όχι οι περισσότεροι νομίζω, επειδή αποκτούν μαζί τους, όπως απέκτησα κι εγώ, μια έντονη συναισθηματική σχέση. Η τελευταία αυτή κατηγορία εκδηλώνει όλα τα συμπτώματα του έρωτα, και μάλιστα του εφηβικού – αφού κατά κανόνα σε αυτή την εποχή της ζωής εμφανίζεται ο έρωτας για τα μαθηματικά. Έτσι κι εγώ, όπως όλοι οι παθιασμένοι εραστές κάθε λογής, έβλεπα στο αντικείμενο του πάθους μου ανυπέρβλητη ομορφιά. Και, καθώς ήμουν φύση ρομαντική – θα μου πείτε, δεν είναι, έστω πρόσκαιρα, ο κάθε ερωτευμένος; –, αυτή την ομορφιά δεν την έβλεπα για ανθρώπινη, γήινη, αλλά σαν ακτινοβολία ενός άλλου κόσμου.

Αυτού του τύπου την ομορφιά στα μαθηματικά τη γεύτηκα αρχικά, σε μικρότερες δόσεις, σε κάποιες σπουδαίες αποδείξεις που μελέτησα, όπως των Πυθαγορείων για το γεγονός ότι η τετραγωνική ρίζα του 2 δεν μπορεί να εκφραστεί ως κλάσμα ακεραίων ή του Ευκλείδη για την απειρία των πρώτων αριθμών. Αντιδρώντας στην ομορφιά της μεγάλης ποίησης, ένιωθα ένα ρίγος συγκίνησης. Εδώ πήγαινα παραπέρα. Σε εκείνο το κλάσμα του δευτερολέπτου που συνειδητοποιούσα την απόλυτη αλήθεια της απόδειξης –πάντα είναι ένα κλάσμα του δευτερολέπτου, έστω κι αν έρθει ύστερα από ώρες συνειδητού κόπου– ένιωθα μέσα μου ένα ρίγος που την υφή του δεν μπορώ να τη βάλω σε λόγια. Ήταν μια κατάσταση στην οποία δεν είχα ξαναβρεθεί στη ζωή μου, που επιπλέον ήταν εθιστική: κάθε νέο ρίγος που μου δημιουργούσε ένα θεώρημα με έκανε να αποζητώ περισσότερα παρόμοια.

Το απόγειο της αίσθησης της υπερβατικής ομορφιάς των μαθηματικών το άγγιξα για πρώτη φορά σε ένα βιβλίο στην Αθήνα, προτού πάω στο Κολούμπια. Το είχα βρει στα ράφια του ξενόγλωσσου τμήματος του παλιού Ελευθερουδάκη, και με είχε τραβήξει το όνομα του συγγραφέα: Νικολά Μπουρμπακί. Το αγόρασα βέβαιος ότι το παράξενο όνομα δήλωνε κάποιον άγνωστό μου συμπατριώτη, σπουδαίο μαθηματικό που σταδιοδρομούσε στη Γαλλία –αφού το βιβλίο ήταν στα γαλλικά–, σύντομα όμως έμαθα ότι άνθρωπος με αυτό το όνομα δεν υπήρχε. Ήταν το συλλογικό ψευδώνυμο μιας ομάδας σπουδαίων μαθηματικών, όλων Γάλλων, με μονάχα ένα ξένο μέλος στην αρχή: τον Σάμιουελ Άιλενμπεργκ. Το βιβλίο λεγόταν Θεωρία των Συνόλων, την οποία μέσα στην τύφλα μου νόμιζα ότι ήξερα. Όμως, αρχίζοντας να διαβάζω το βιβλίο, κατάλαβα ότι παρουσίαζε κάτι που ήταν εντελώς άγνωστο. Στις πρώτες του σελίδες, που λόγω της εννοιολογικής τους πυκνότητας μου πήραν μέρες να τις καταλάβω, διάβασα με δέος την αναγωγή της θεωρίας σε κάποια στοιχειώδη αξιώματα και, μέσα από αυτό το χτίσιμο, από κάτω προς τα πάνω, ολόκληρου του λογικού της οικοδομήματος – κάτι αντίστοιχο, δηλαδή, με αυτό που είχε κάνει πριν από είκοσι τρεις αιώνες ο Ευκλείδης για τη γεωμετρία, αλλά εδώ σε ένα επίπεδο διανοητικής αφαίρεσης πολύ πιο υψηλό, και γι’ αυτό ασύγκριτα πιο γοητευτικό.

Το πέρασμα από το υπερσύνθετο στο πολύ απλό και από εκεί πάλι προς τα πάνω, στην κατασκευή του υπερσύνθετου, έτσι όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο των –και όχι του– Νικολά Μπουρμπακί, μου φάνηκε ότι κινούνταν στα όρια της μαγείας, μιας μαγείας όμως αληθινής, όχι σαν των ταχυδακτυλουργών. Στη μαγεία των μαθηματικών, όπως τη βίωσα τότε, είδα την υπόσχεση για την αποκάλυψη της πεμπτουσίας της αλήθειας. Είχα την αίσθηση ότι, προχωρώντας κι άλλο στη μελέτη τους, αργά ή γρήγορα θα αντίκριζα το Απόλυτο. Και αυτό, πέρα από την ομορφιά του, θα ήταν γιατρικό για κάθε ψυχικό μου βάσανο, ακόμα και για τον φόβο του θανάτου.[…]

Σημ. 1: Ο Απόστολος Δοξιάδης, με «όχημα» μια εργασία του με μαθηματικό θέμα, έγινε δεκτός, στα 15 του χρόνια, στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης για να σπουδάσει μαθηματικά, προσκεκλημένος από τον Σάμιουελ Άιλενμπεργκ, «τον πατέρα της Θεωρίας των Κατηγοριών, η οποία μεταμόρφωσε τα μαθηματικά στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα» («Ερασιτέχνης επαναστάτης», σελ. 221) και ενός εκ των μη Γάλλων μελών των Νικολά Μπουρμπακί. Ακολούθως συνέχισε με μεταπτυχιακές σπουδές στα Εφαρμοσμένα Μαθηματικά στην École Pratique des Hautes Études στο Παρίσι.

Σημ. 2: Ο Απόστολος Δοξιάδης είναι ο συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του πολυμεταφρασμένου μυθιστορήματος «Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ» (Εκδόσεις Καστανιώτη 1992), το οποίο χαρακτηρίστηκε από την Independent ως «η γένεση του είδους της μαθηματικής λογοτεχνίας», και συνιδρυτής, μαζί με τον Τεύκρο Μιχαηλίδη και τον Πέτρο Δελλαπόρτα, της ομάδας «Θαλής + Φίλοι», που δημιουργήθηκε το 2005 «από την ανάγκη των εμπνευστών της να εξερευνήσουν τη σχέση ανάμεσα στα μαθηματικά και την αφήγηση».

Σημ. 3: Η 14η Μαρτίου (σήμερα) [3(oς μήνας), 14]είναι η Παγκόσμια Ημέρα της Σταθεράς π.

Πηγή: andro.gr

Στο σπίτι είχαμε μια εγκυκλοπαίδεια Britannica, και από τότε που ήμουν ακόμη πολύ μικρός [ο πατέρας μου] συνήθιζε να με καθίζει στα γόνατα του και να μου διαβάζει διάφορα κείμενα από αυτή.

Ας πούμε πως διαβάζαμε για τους δεινόσαυρους και ότι έλεγε για τους βροντόσαυρους ή για τον τυραννόσαυρο κάτι σαν «αυτό το τέρας έχει 7 μέτρα ύφος, και το κεφάλι του 2 μέτρα πλάτος», καταλαβαίνετε· σε εκείνο το σημείο, ο πατέρας μου θα σταματούσε και θα έλεγε:

«Ας δούμε τι σημαίνει αυτό. Δηλαδή, αν στεκόταν στην αυλή μας, θα ήταν αρκετά ψηλό για να μπορεί να περάσει το κεφάλι του μέσα από το παράθυρο- αλλά πάλι δεν θα τα κατάφερνε εντελώς, διότι έχει κεφάλι φαρδύ, οπότε θα γκρέμιζε το παράθυρο.»

Καθετί που διαβάζαμε θα έπρεπε να μεταφραστεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο σε κάτι το πραγματικό, το χειροπιαστό- έτσι έμαθα να κάνω και με ό,τι διαβάζω —προσπαθώ να καταλάβω τι πραγματικά εννοεί, τι στην πραγματικότητα λέει, μεταφράζοντάς το. Έτσι συνήθιζα να διαβάζω την Britannica όταν ήμουν παιδί, με μετάφραση (γέλια).

Εξάλλου, ήταν πολύ συναρπαστικό και ενδιαφέρον να σκέφτομαι ότι υπήρχαν κάποτε ζώα τέτοιου μεγέθους —έπειτα από αυτό δεν φοβόμουν στη σκέψη πως μπορεί να υπήρχε κάποιο και να ερχόταν στο παράθυρο μου—, και μου έκανε μεγάλη εντύπωση ότι κάποια στιγμή όλα πέθαναν, και κανείς δεν ήξερε το γιατί.

Συνηθίζαμε να πηγαίνουμε στα βουνά Κάτσκιλ. Ζούσαμε στη Νέα Υόρκη, και τα βουνά αυτά ήταν τόπος παραθερισμού. Οι πατεράδες μας —μια μεγάλη ομάδα γονέων— έπρεπε κατά τη διάρκεια της εβδομάδας να επιστρέφουν στη Νέα Υόρκη, στις δουλειές τους, και ξαναγύριζαν τα Σαββατοκύριακα. Έτσι, όταν ερχόταν ο πατέρας μου, με έπαιρνε για περιπάτους στα δάση και μου έλεγε διάφορα ενδιαφέροντα πράγματα που συνέβαιναν σε αυτά, τα οποία θα σας εξηγήσω σε λίγο.

Οι μητέρες των άλλων παιδιών, βλέποντάς μας, το βρήκαν υπέροχη ιδέα και θεώρησαν ότι και οι άλλοι πατεράδες έπρεπε να παίρνουν τα παιδιά τους για τέτοιους περιπάτους. Το προσπάθησαν, χωρίς όμως να καταφέρουν και πολλά.

Έτσι, έφτασαν να ζητήσουν να πάρει ο πατέρας μου μαζί του όλα τα παιδιά. Εκείνος όμως αρνήθηκε, επειδή οι δυο μας είχαμε μια ειδική σχέση, κάτι πολύ προσωπικό. Τελικά αποφάσισαν ότι οι άλλοι πατεράδες έπρεπε να πάρουν τα παιδιά τους για περίπατο το επόμενο Σαββατοκύριακο.

Την επόμενη Δευτέρα, λοιπόν, όταν γύρισαν όλοι στις δουλειές τους, τα παιδιά παίζαμε στο γήπεδο, οπότε ένα από αυτά μου λέει: «Κοίταξε εκείνο το πουλί, τι είδος είναι;» Εγώ απάντησα πως δεν είχα την παραμικρή ιδέα. Συνέχισε: «Είναι μια καστανόλαιμη τσίχλα», ή κάτι τέτοιο, «δεν σου 'πε τίποτα ο μπαμπάς σου;»

Ωστόσο, συνέβαινε το αντίθετο: ο πατέρας μου με είχε διδάξει. Κοιτώντας ένα πουλί, έλεγε:

«Ξέρεις τι πουλί είναι αυτό; Μια καστανόλαιμη τσίχλα- στα πορτογαλικά το λένε έτσι, στα ιταλικά αλλιώς, στα κινέζικα είναι αυτό, στα γιαπωνέζικα εκείνο κ.λπ. Τώρα πια» συνέχιζε «ξέρεις το όνομα του πουλιού σε όλες τις γλώσσες, αλλά τελικά δεν γνωρίζεις τίποτε για το πουλί. Ξέρεις μόνο πώς το ονομάζουν οι άνθρωποι στα διάφορα μέρη της Γης. Γι αυτό, έλα να μάθουμε περισσότερα για το συγκεκριμένο πουλί.»

Με είχε διδάξει να προσέχω τις λεπτομέρειες. Μια μέρα έπαιζα με ένα τρενάκι —ένα μεταλλικό βαγόνι που μπορούσε να τρέχει πάνω σε κυκλικές ράγες, και τα παιδιά το τραβούσαν και το έσπρωχναν για να παίζουν. Είχε μια μεταλλική μπίλια στο εσωτερικό του —το θυμάμαι καλά—, και εγώ'), καθώς το τράβηξα, παρατήρησα κάτι σχετικά με τον τρόπο που κινήθηκε η μπίλια. Πηγαίνω λοιπόν στον πατέρα και του λέω:

«Όταν τραβάω το βαγονάκι, η μπίλια κυλάει στο πίσω μέρος του, και όταν το σταματάω απότομα, η μπίλια πηγαίνει στο μπροστινό του μέρος. Γιατί συμβαίνει αυτό;»

Ο πατέρας απάντησε ότι κανείς δεν ξέρει το γιατί.

«Είναι μια γενική αρχή· τα σώματα θέλουν να διατηρούν την κατάσταση της κίνησής τους και, όταν ηρεμούν, θέλουν να διατηρούν την κατάσταση της ηρεμίας τους —εκτός κι αν κάποιος τους ασκήσει δύναμη.»

Και πρόσθεσε:

«Αυτή η τάση λέγεται αδράνεια, αλλά κανείς δεν ξέρει γιατί υπάρχει.»

Αυτό το κατάλαβα καλά —δεν μου έδωσε ένα όνομα, ήξερε τη διαφορά ανάμεσα στη γνώση του ονόματος και τη γνώση της ουσίας του θέματος, την οποία διαφορά έμαθα κι εγώ πολύ νωρίς. Συνέχισε λέγοντας:

«Αν κοιτάξεις προσεκτικά, θα διαπιστώσεις ότι δεν κινείται η μπίλια προς τα πίσω, αλλά το πίσω μέρος του βαγονιού, καθώς το σπρώχνεις, έρχεται προς την μπίλια —δηλαδή η μπίλια στέκεται ακίνητη ή, λόγω της τριβής, μάλλον κινείται και λίγο προς τα εμπρός.»

Έφυγα τρέχοντας για το βαγονάκι· έστησα την μπίλια και το τράβηξα. Κοιτάζοντας από τα πλαϊνά τοιχώματα, είδα πράγματι πως ο πατέρας είχε δίκιο: η μπίλια, όσο τραβούσα το βαγονάκι προς τα μπροστά, δεν κινήθηκε καθόλου προς τα πίσω· κινήθηκε προς τα πίσω σε σχέση με το βαγονάκι, αλλά σε σχέση με τις ράγες ή το έδαφος κινήθηκε ελάχιστα προς τα εμπρός, και ακριβώς γι' αυτό την προλάβαινε το πίσω μέρος του βαγονιού.

Με αυτό τον τρόπο διαπαιδαγωγήθηκα από τον πατέρα μου, με τέτοια παραδείγματα, αβίαστα, με ευχάριστη και ενδιαφέρουσα κουβέντα.

Από το βιβλίο " Η χαρά της ανακάλυψης"- Εκδ. Κάτοπτρο.

Πηγή: antikleidi.com

Η υπόθεση για την επίπεδη Γη

Όταν ξεκίνησε ο συλλογισμός πάνω στο ποιο ήταν το σχήμα της γης, ήταν αρκετά ρεαλιστικό για τους αρχαίους να σκεφτούν ότι αυτή ήταν σαν ένας δίσκος.

Για τον Όμηρο, ο δίσκος περιβαλλόταν από τον Ωκεανό και ήταν σκεπασμένος από το κάλυμμα των ουρανών και -κρίνοντας από τα αποσπάσματα των Προσωκρατικών, που μερικές φορές είναι ανακριβή και αντιφατικά, σύμφωνα με τις μαρτυρίες- για τον Θαλή ήταν ένας δίσκος επίπεδος.

Για τον Αναξίμανδρο είχε το σχήμα ενός κυλίνδρου και ο Αναξιμένης μιλούσε για μια επίπεδη επιφάνεια περιβαλλόμενη από Ωκεανό, που έπλεε πάνω σε ένα είδος μαξιλαριού πεπιεσμένου αέρα.

Μόνο ο Παρμενίδης φαίνεται να είχε διαισθανθεί τη σφαιρικότητα και ο Πυθαγόρας τη θεωρούσε σφαιρική για μυστικομαθηματικούς λόγους.

Στις εμπειρικές παρατηρήσεις βασίζονταν, αντίθετα, οι επόμενες αποδείξεις για τη σφαιρικότητα της γης, όπως μαρτυρούν τα κείμενα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.

Αμφιβολίες για τη σφαιρικότητα υπάρχουν στον Δημόκριτο και στον Επίκουρο, και ο Λουκρήτιος αρνείται την ύπαρξη των Αντιπόδων, αλλά γενικά για ολόκληρη την όψιμη αρχαιότητα η σφαιρικότητα της γης δεν συζητείτο πλέον.

Ότι η γη ήταν σφαιρική, το γνώριζε φυσικά ο Πτολεμαίος, διαφορετικά δεν θα τη χώριζε σε τριακόσιους εξήντα μεσημβρινούς. Το γνώριζε και ο Ερατοσθένης, ο οποίος τον 3° αι. μ.Χ. υπολόγισε, με πολύ καλή προσέγγιση, το μήκος του γήινου μεσημβρινού, λαμβάνοντας υπόψη τη διαφορά κλίσης του ήλιου, το μεσημέρι του θερινού ηλιοστασίου, όταν αντανακλούσε στον πάτο των πηγαδιών της Αλεξάνδρειας και της Syene [σημερινό Ασουάν], πόλη της οποίας γνώριζε την απόσταση.

Ο παγκόσμιος χάρτης του Πτολεμαίου που ανασυστάθηκε τον 15ο αι

Η σφαιρική Γη

Παρά τους πολλούς θρύλους, που ακόμα κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, όλοι οι μελετητές του μεσαίωνα γνώριζαν ότι η γη ήταν μια σφαίρα. Ακόμα κι ένας μαθητής της πρώτης τάξης του Λυκείου μπορεί εύκολα να καταλάβει ότι, εάν ο Δάντης μπαίνει στον κρατήρα του ηφαιστείου και βγαίνει από την άλλη μεριά βλέποντας άγνωστα άστρα στους πρόποδες του βουνού του Κολαστηρίου, αυτό σημαίνει ότι γνώριζε πολύ καλά ότι η Γη είναι στρογγυλή.

Όμως την ίδια γνώμη είχαν ο Ωριγένης και ο Αμβρόσιος, ο Αλβέρτος ο Μέγας, ο Θωμάς Ακινάτης, ο Ρογήρος Βάκων, ο Ιωάννης του Σακρομπόσκο, για να αναφέρουμε μερικούς.

Τον 7° αιώνα, ο Ισίδωρος της Σεβίλλης (που δεν μπορούμε να πούμε ότι ήταν πρότυπο επιστημονικής ακρίβειας) υπολόγισε το μήκος του Ισημερινού. Ανεξάρτητα από την ακρίβεια των μετρήσεών του, θέτει το πρόβλημα του μήκους του Ισημερινού ή, ακριβέστερα, θεωρεί ότι η Γη είναι σφαιρική. Μεταξύ άλλων, η μέτρηση του Ισίδωρου, αν και είναι κατά προσέγγιση, δεν απέχει πολύ από τις σημερινές.

Στις απαρχές ενός ιστορικού λάθους

Τότε, γιατί επί μακράν, ακόμα και σήμερα, πολλοί πιστεύουν ότι ο χριστιανισμός στις απαρχές του απομακρύνθηκε από την ελληνική αστρονομία και επέστρεψε στην ιδέα της επίπεδης γης;

Κάντε το πείραμα και ρωτήστε έναν άνθρωπο, ακόμα και μορφωμένο, τι ήθελε να δείξει ο Χριστόφορος Κολόμβος όταν ήθελε να φτάσει στην Ανατολή από τη Δύση και ότι οι μαθητές του Σαλαμάνκα πίστευαν ότι η Γη ήταν επίπεδη και ότι μετά από ένα σύντομο θαλασσινό ταξίδι οι τρεις καραβέλες θα έπεφταν στην κοσμική άβυσσο.

Ένα μέρος της σκέψης του 19ου αιώνα, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι οι διάφορες θρησκευτικές ομολογίες εναντιώθηκαν στον εξελικτισμό, συνέβαλε στη χριστιανική σκέψη (πατερική και σχολαστική) ως προς την ιδέα ότι η Γη είναι επίπεδη. Ήθελε να αποδείξει ότι έσφαλλε σχετικά με τη σφαιρικότητα της Γης, κι έτσι η Εκκλησία μπορούσε να σφάλλει και σχετικά με την προέλευση των ειδών.

Επωφελούνται, λοιπόν, από έναν χριστιανό συγγραφέα του 4ου αιώνα, τον Λακτάντιο (Περί θείων θεσμών), που προβάλλει ότι στη Βίβλο το σύμπαν περιγράφεται με βάση το μοντέλο του προσκυνηταρίου, άρα με σχήμα τετράγωνο, και ανατίθεται στις παγανιστικές θεωρίες για τη σφαιρικότητα της Γης, επειδή δεν ήθελε να αποδεχτεί την ιδέα ότι μπορεί να υπήρχαν οι Αντίποδες, όπου οι άνθρωποι θα έπρεπε να περπατούν με το κεφάλι προς τα κάτω.

Τελικά, ανακαλύφθηκε ότι ένας Βυζαντινός γεωγράφος του 16ου αιώνα, ο Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης, σε μια Χριστιανική Τοπογραφία του, σκεπτόμενος πάντα το Βιβλικό προσκυνητάρι, υποστήριξε ότι ο κόσμος θα πρέπει να ήταν ορθογώνιος με ένα τόξο που δέσποζε πάνω από το επίπεδο έδαφος της γης.

Στο μοντέλο του Κοσμά, το καμπύλο μέρος παραμένει κρυμμένο από τα μάτια μας από το στερέωμα ή, πιο σωστά, από το πέπλο του στερεώματος. Κάτω από αυτό υπάρχει η οικουμένη ή, ακριβέστερα, ολόκληρη η Γη στην οποία κατοικούμε. Η οποία ακουμπά πάνω στον Ωκεανό και στηρίζεται με μια αμυδρή και διαρκή κλίση προς τα βορειοδυτικά, όπου υψώνεται ένα Βουνό τόσο ψηλό, ώστε η παρουσία του διαφεύγει του βλέμματός μας και η κορυφή του χάνεται μέσα στα σύννεφα. Ο Ήλιος κινούμενος από τους αγγέλους -στους οποίους οφείλονται, επίσης, η βροχή, οι σεισμοί και όλα τα άλλα ατμοσφαιρικά φαινόμενα- διασχίζει το στερέωμα το πρωί από την ανατολή προς τον νότο, μπροστά από το βουνό, και φωτίζει τον κόσμο, και το απόγευμα ανεβαίνει από τη δύση και εξαφανίζεται πίσω από το Βουνό. Ο κύκλος, αντίθετα, ολοκληρώνεται από τη Σελήνη και τα αστέρια.

«Οι χάρτες σε σχήμα Τ»

Πολλά επίσημα βιβλία της ιστορίας της αστρονομίας, που έχουν μελετηθεί έως σήμερα, υποστηρίζουν ότι τα έργα του Πτολεμαίου ήταν άγνωστα σε ολόκληρο τον μεσαίωνα (κάτι που είναι ιστορικά εσφαλμένο) και ότι η θεωρία του Κοσμά ήταν η επικρατούσα άποψη έως και την ανακάλυψη της Αμερικής.

Όμως το κείμενο του Κοσμά γράφτηκε στα ελληνικά και έγινε γνωστό στον δυτικό κόσμο μόλις το 1706 και δημοσιεύτηκε στα αγγλικό το 1897 Κανείς μεσαιωνικός συγγραφέας δεν το γνώριζε.

Πώς μπορούμε να υποστηρίζουμε ότι ο μεσαίωνας θεωρούσε ότι  η Γη ήταν ένας επίπεδος δίσκος;

Στα χειρόγραφα του Ισίδωρου της Σεβίλλης, ο οποίος όμως μιλούσε για τον Ισημερινό, γίνεται λόγος για τον αποκαλούμενο "χάρτη σε σχήμα Τ", όπου το ανώτερο μέρος αντιπροσωπεύει την Ασία, ψηλά, επειδή η Ασία υπήρχε σύμφωνα με τον μύθο του επίγειου Παραδείσου, η οριζόντια δοκός αντιπροσωπεύει, από τη μια πλευρά τη Μαύρη θάλασσα και από την άλλη τον Νείλο, η κατακόρυφη τη Μεσόγειο θάλασσα, όπου το ένα τέταρτο του κύκλου στα αριστερά αντιπροσωπεύει την Ευρώπη και το άλλο στα δεξιά την Αφρική. Όλα αυτά περιβάλλονται από τον μεγάλο κύκλο του Ωκεανού.

Η εντύπωση ότι η γη θεωρείτο κύκλος υπάρχει ακόμα και στους χάρτες που εμφανίζονται σε πολλά μεσαιωνικά χειρόγραφα. Πώς είναι δυνατόν τα άτομα που θεωρούσαν ότι η Γη είναι σφαιρική, να έφτιαχναν χάρτες όπου φαινόταν επίπεδη;

Η πρώτη εξήγηση είναι ότι το κάνουμε και εμείς αυτό. Το να επικρίνουμε την έλλειψη των τριών διαστάσεων θα είναι σαν να επικρίνουμε την έλλειψη των τριών διαστάσεων σε έναν δικό μας σύγχρονο άτλαντα. Πρόκειται, επομένως, όπως και σήμερα, για μια συμβατική μορφή χαρτογραφικής προβολής. Αλλά θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και άλλα στοιχεία.

Το πρώτο μάς έρχεται από τον Αυγουστίνο, ο οποίος παρουσίασε τη διαμάχη που άνοιξε από τον Λακτάντιο για τον κόσμο με μορφή προσκυνηταρίου, αλλά ταυτόχρονα γνωρίζει τις απόψεις των αρχαίων για τη σφαιρικότητα του κόσμου. Το συμπέρασμα του Αυγουστίνου είναι ότι δεν χρειάζεται να αφηνόμαστε να επηρεαστούμε από τις περιγραφές του Βιβλικού προσκυνηταρίου, επειδή γνωρίζουμε ότι η Ιερά Γραφή μιλά συχνά με μεταφορές και ίσως η Γη να είναι σφαιρική. Αλλά από τη στιγμή που η γνώση τού εάν είναι σφαιρική ή όχι δεν εξυπηρετεί στη σωτηρία της ψυχής, μπορούμε να αγνοήσουμε το ερώτημα.

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε μεσαιωνική αστρονομία. Μεταξύ 12ου και 13ου αιώνα μεταφράζεται η Αλμαγέστη του Πτολεμαίου και ακολούθως το Περί ουρανού. Ένα από τα μαθήματα που διδασκόταν στο quadrivio των μεσαιωνικών σχολών ήταν η αστρονομία, και τον 13° αιώνα, το έργο Περί σφαίρας του Ιωάννη του Σακρομπόσκο, το οποίο έθετε νέους υπολογισμούς στο έργο του Πτολεμαίου, θα αποτελέσει μια αδιαφιλονίκητη αρχή για τους επόμενους αιώνες.

Από τους αρχαίους χάρτες στους σύγχρονους

Όμως ο μεσαίωνας ήταν εποχή μεγάλων ταξιδιών - με δρόμους κατεστραμμένους, με δάση να διασχίσεις, με μεγάλα τμήματα θάλασσας να διαπλεύσεις εμπιστευόμενος κάποιον λαθρέμπορο της εποχής, επειδή δεν υπήρχε πιθανότητα να ιχνογραφήσεις έναν επαρκή χάρτη.

Γι' αυτό οι χάρτες ήταν καθαρά ενδεικτικοί, όπως ο Οδηγός προς προσκυνητές του Σαντιάγο ντι Κομποστέλα, που έγραφε σχετικά:

«Εάν θέλετε να πάτε από τη Ρώμη στην Ιερουσαλήμ, συνεχίστε προς νότο και ρωτήστε για τον δρόμο»,

θα ψάξουμε τώρα στους σιδηροδρομικούς χάρτες, που βρίσκουμε στα παλιά σιδηροδρομικά δρομολόγια. Κανείς από αυτή τη σειρά σταθμών δεν ξεκαθαρίζει εάν  θα πρέπει να πάρεις ένα τρένα από το Μιλάνο προς το Λιβόρνο και, γνωρίζοντας ότι πρόκειται να περάσεις, από τη Γένοβα, να συμπεράνεις το ακριβές σχήμα της Ιταλίας. Το ακριβές σχήμα της Ιταλίας δεν ενδιαφέρει αυτόν που θα πάει στον σταθμό.

Οι Ρωμαίοι είχαν σχεδιάσει μια σειρά δρόμων που ένωναν την κάθε πόλη του τότε γνωστού κόσμου. Όμως αυτοί οι δρόμοι ένωναν απλουστευτικά, σύμφωνα με τη μαρτυρία του χάρτη που ονομάζεται Peuntigeriana, από το όνομα του Peutinger, δηλαδή του ανθρώπου που τον αναπαρήγαγε τον 15° αιώνα.

Αναπαράχθηκε σε ένα στενό, μακρύ ρολό, με το ανώτερο μέρος του να αντιπροσωπεύει την Ευρώπη και το κατώτερο την Αφρική, αλλά στην ουσία πρόκειται για έναν χάρτη σιδηροδρομικό: μπορείς να διαπιστώσεις από πού ξεκινούν και πού φτάνουν οι δρόμοι, αλλά δεν μπορείς να μαντέψεις καθόλου το σχήμα της Ευρώπης, ούτε εκείνο της Μεσογείου, ούτε και της Αφρικής.

Και ασφαλώς, οι Ρωμαίοι θα πρέπει να είχαν πολύ πιο ακριβείς γεωγραφικές έννοιες, επειδή περιέπλεαν τη Μεσόγειο κατά μήκος και κατά πλάτος, όμως κατά την αποτύπωση αυτού του χάρτη οι χαρτογράφοι δεν ενδιαφέρονταν για την απόσταση ανάμεσα στη Μασσαλία και την Καρχηδόνα, αν και είναι γνωστή η πληροφορία ότι υπήρχε ένας δρόμος που ένωνε τη Μασσαλία με τη Γένοβα.

Κατά τα λοιπά, τα μεσαιωνικά ταξίδια ήταν φανταστικά. Ο μεσαίωνας παρήγαγε εγκυκλοπαίδειες, που ονομάζονταν Φανταστικοί Κόσμοι, οι οποίοι κυρίως ήθελαν να ικανοποιήσουν τις προτιμήσεις του θαυμαστού, μιλώντας για χώρες μακρινές και δυσπρόσιτες. Ένας χάρτης δεν είχε σκοπό να αναπαραστήσει το σχήμα της Γης, αλλά να καταγράψει τις πόλεις και τους λαούς που θα μπορούσε κανείς να συναντήσει.

Επιπλέον, η συμβολική αναπαράσταση μετρούσε περισσότερο από την εμπειρική αναπαράσταση και, κατά συνέπεια, στους διάφορους μεσαιωνικούς χάρτες αυτό που απασχολούσε τον μικρογράφο ήταν να αναπαραστήσει την Ιερουσαλήμ στο κέντρο της γης και όχι πώς θα έφτανε κάποιος στην Ιερουσαλήμ.

Και μία τελευταία σκέψη: Οι μεσαιωνικοί χάρτες δεν είχαν επιστημονική λειτουργικότητα, αλλά ανταποκρίνονταν στην παραμυθητική απαίτηση του κοινού, σαν να λέμε, κατά τον ίδιο τρόπο που σήμερα στα περιοδικά παρουσιάζεται η ύπαρξη ιπτάμενων δίσκων και στην τηλεόραση ιστορείται ότι οι πυραμίδες κατασκευάστηκαν από κάποιον εξωγήινο πολιτισμό.

Από την άλλη, η ιστορία της αστρονομίας είναι παράξενη. Ένας μεγάλος υλιστής, όπως ο Επίκουρος, καλλιέργησε την ιδέα που επικρατούσε επί μακράν, η οποία συζητήθηκε ακόμα και από τον Γκασσεντί, τον 17° αιώνα, και σε κάθε περίπτωση μαρτυρείται από το Περί της φύσεως των πραγμάτων του Λουκρήτιου: ο Ήλιος, η Σελήνη και τα άστρα δεν μπορούν να είναι ούτε πιο μεγάλα ούτε πιο μικρά απ' όσο ταιριάζει στις αισθήσεις μας. Εξ ου και ο Επίκουρος έκρινε ότι ο Ήλιος είχε διάμετρο ίση με τριάντα εκατοστά.

Οι Αντίποδες

Το πλανητικό σύστημα και η Γη στην αρχαιότητα

Οι Πυθαγόρειοι είχαν επεξεργαστεί ένα ολοκληρωμένο πλανητικό σύστημα, στο οποίο η Γη δεν βρισκόταν καθόλου στο κέντρο του σύμπαντος. Βρισκόταν στην περιφέρεια όπως και ο Ήλιος, και όλες οι σφαίρες των πλανητών περιστρέφονταν γύρω από μια κεντρική φωτιά. Μεταξύ άλλων, κάθε σφαίρα περιστρεφόμενη παρήγαγε έναν ήχο μουσικής γκάμας και για να θεμελιωθεί μια ακριβής αντιστοιχία ανάμεσα στα ηχητικά και τα αστρονομικά φαινόμενα, εισήχθη ακόμα και ένας ανύπαρκτος πλανήτης, η Αντιγή. Αόρατος από το δικό μας ημισφαίριο, μπορούσε να γίνει ορατός μόνο από τους Αντίποδες.

Στον Φαίδωνα του Πλάτωνα, υποστηρίζεται ότι η Γη είναι πολύ μεγάλη και εμείς ασχολούμαστε μόνο με ένα μικρό μέρος της, γι' αυτό άλλοι λαοί μπορεί να ζουν σε άλλα μέρη της επιφάνειάς της. Η ιδέα επανεξετάστηκε, τον 2° αι. μ.Χ., από τον μορφωμένο Έλληνα γεωγράφο Κράτη Μαλλώτη, σύμφωνα με τον οποίο υπήρχαν δύο κατοικημένες γαίες στο Βόρειο ημισφαίριο και δύο στο νότιο, χωρισμένες από τα ωκεάνια κανάλια και τοποθετημένες σταυροειδώς.

Ο Κράτης υπέθετε ότι οι νότιες ήπειροι κατοικούνταν, αλλά ήταν δυσπρόσιτες για εμάς. Τον 1° αι. μ.Χ., ο Ρωμαίος γεωγράφος Πομπόνιος Μέλας διακινδύνευσε να πει ότι το νησί Ταπροβάνη (αντίστοιχο στην τότε Κεϋλάνη ,σημερινή ΣριΛάνκα) αντιπροσώπευε ένα είδος ακρωτηρίου της άγνωστης , νότιας Γης. Υπαινιγμοί για την ύπαρξη των Αντιπόδων υπάρχουν στις Γεωργικές Του Βιργίλιου, στη Φαρσάλω του Λουκανού, την Αστρονομική του Μανίλιου και τη Φυσική Ιστορία Του Πλίνιου.

Μία ήπειρος με το κεφάλι προς τα κάτω

Μιλώντας γι' αυτή τη γη, γεννήθηκε προφανώς το πρόβλημα του πώς αυτοί οι κάτοικοι θα μπορούσαν να ζουν με το κεφάλι προς τα κάτω και με τα πόδια προς τα πάνω, χωρίς να πέφτουν στο κενό. Και στην υπόθεση αυτή, αντιτίθεται ήδη ο Λουκρήτιος.

Προφανώς, οι πιο αποφασισμένοι αντίπαλοι των Αντιπόδων ήταν εκείνοι που αρνούνταν τη σφαιρικότητα της Γης, όπως, για παράδειγμα, ο Λακτάντιος. Αλλά και ένας στοχαστής του κύρους του Αυγουστίνου δεν μπορούσε να δεχτεί την ιδέα ανθρώπων με το κεφάλι προς τα κάτω· για τον πρόσθετο λόγο ότι, υποθέτοντας την ύπαρξη ανθρώπινων όντων στους Αντίποδες, θα ήταν υποχρεωμένος να σκεφτεί πλάσματα που δεν είχαν προέλθει από τον Αδάμ και, επομένως, δεν τα άγγιζε η λύτρωση.

Η δυσπιστία για τους Αντίποδες, μάλλον επειδή δεν μπορούσαν να εξηγήσουν την οικουμενικότητα της λύτρωσης, προχώρησε πολύ μακριά. Ακόμα και στον 12° αιώνα, ο Μανεγόλδος του Λάουτενμπαχ αντιστάθηκε βίαια στην ύπαρξη των Αντιπόδων. Ωστόσο, γενικά ο μεσαίωνας δέχτηκε αυτή την ιδέα από τον Γουίλιαμ της Κονσέ (12ος αι.) και τον Αλβέρτο τον Μέγα (13οςαι.), από τον Πέτρο Άμπανο έως, αν και με κάποιους ενδοιασμούς, τον Πιέρ ντ’ Αϊγί, ο οποίος, στο έργο του Εικόνες του κόσμου θα εμπνεύσει το ταξίδι του Χριστόφορου Κολόμβου.

Ωστόσο, συνέχισε να υπάρχει μία άλλη πτυχή του θρύλου με αρχαία προέλευση, του οποίου βρίσκουμε μαρτυρίες, μεταξύ πολλών άλλων, στον Ισίδωρο της Σεβίλλης: οι Αντίποδες, ακόμα και αν δεν φιλοξενούν ανθρώπινα όντα, είναι σε κάθε περίπτωση η γη των τεράτων. Ακόμα και μετά τον μεσαίωνα, οι θαλασσοπόροι πάντα θα ισχυρίζονται ότι βρίσκουν στα ταξίδια τους όντα τρομερά και παραμορφωμένα ή, μάλλον, καλοπροαίρετα αλλά παράξενα.

Η ιστορία της φιλοσοφίας - Umberto Eco, Riccardo Fedriga

Πηγή: antikleidi.com

Μία από τις πιο συχνές παραξενιές όσων εξωπλανητών έχουμε παρατηρήσει μέχρι τώρα είναι το φαινόμενο της συγχρονισμένης τροχιάς τους. Το φαινόμενο αυτό δεν είναι άγνωστο. Μάλιστα, το βλέπουμε κάθε βράδυ και στον δικό μας ουρανό, όταν κοιτάμε την Σελήνη. Το φεγγάρι μας λοιπόν, ως γνωστόν, κινείται με τέτοιο τρόπο, ώστε να βλέπουμε συνεχώς μόνο τη μία πλευρά του. Αυτό συμβαίνει διότι ο χρόνος περιστροφής γύρω από τον άξονά του, είναι ο ίδιος με αυτόν της τροχιάς του γύρω από την Γη.

TRAPPIST-1 : Ένα ηλιακό σύστημα επτά πλανητών με μέγεθος σαν τη Γη μπορεί να είναι το καλύτερο μέρος για να ψάξετε για εξωγήινη ζωή

Τι γίνεται όμως αν έτσι κινείται ένας πλανήτης;

Φανταστείτε λοιπόν να ζείτε σε έναν τέτοιο πλανήτη όπου ο ήλιος δεν κινείται ποτέ στον ουρανό. Όπου δεν υπάρχει αυγή, ούτε ηλιοβασίλεμα.

Μην βιαστείτε να απογοητευτείτε. Οι κόσμοι του αιώνιου σκοταδιού και του ατέλειωτου ηλιακού φωτός θα μπορούσαν να είναι το μέλλον της ανθρώπινης φυλής, τουλάχιστον με τα μέχρι τώρα δεδομένα. Οι αστρονόμοι πιστεύουν ότι οι περισσότεροι από τους πλανήτες του γαλαξία μας που έχουν θερμοκρασίες ανάλογες με τη Γη είναι πιθανόν να έχουν συγχρονισμένες – ή αλλιώς «κλειδωμένες» – τροχιές, ακριβώς για τον ίδιο λόγο που ισχύει για τη Σελήνη: Επειδή η τροχιακή περίοδος είναι η ίδια με την περίοδο περιστροφής τους γύρω από το άστρο τους και, συνεπώς, η μία πλευρά τους θα έχει συνεχώς φως και η άλλη θα είναι σκοτεινή, όπως ακριβώς και της Σελήνης.

Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι απλός. Μέχρι και τα τρία τέταρτα των αστεριών του γαλαξία μας είναι κόκκινοι νάνοι ή «Μ-νάνοι», δηλαδή μικρότεροι και πιο ψυχροί από τον Ήλιο μας. Οποιοσδήποτε πλανήτης περιστρέφεται γύρω από έναν από αυτούς τους Μ-νάνους θα πρέπει να είναι πολύ πιο κοντά στο αστέρι του για να υποστηρίξει περιβάλλον κατάλληλο για τον άνθρωπο, τόσο κοντά όσο είναι ο Ερμής στον Ήλιο μας. Αλλά σε αυτή την απόσταση, η βαρύτητα του αστεριού θα επέβαλε στον πλανήτη ακριβώς μια «κλειδωμένη» τροχιά.

Για παράδειγμα, οι αστρονόμοι ανακάλυψαν πρόσφατα επτά πλανήτες μεγέθους της Γης στην κατοικήσιμη ζώνη του συστήματος TRAPPIST-1, οι οποίες είναι πιθανό να είναι «κλειδωμένοι».

Το TRAPPIST-1 και οι 7 πλανήτες του περίπου 40 έτη φωτός μακριά μας εντοπίστηκαν γύρω από ένα μικρό, εξαιρετικά ψυχρό αστέρι.

Συνεπώς, γεννάται το πρώτο ερώτημα: Πού θα εγκατασταθούν οι άνθρωποι σε έναν «κλειδωμένο» πλανήτη; Η πιο ξεκάθαρη απάντηση φαίνεται να είναι στη ζώνη συνάντησης (ή ζώνη Τερματισμού) της μέρας με τη νύχτα, στο σημείο του λυκόφωτος. «Αυτή θα μπορούσε να είναι η ζώνη “Χρυσομαλλούσα” (Goldilocks), ούτε πολύ ζέστη ούτε πολύ κρύο, “κολλημένη” ανάμεσα στο αιώνιο σούρουπο και την αιώνια αυγή», λέει ο ο Daniel Angerhausen, αστροφυσικός στο Κέντρο Διαστήματος και Πλανητικής Κατοικησιμότητας στο Πανεπιστήμιο της Βέρνης.

Στη ζώνη «τερματισμού», σύμφωνα με τον επιστήμονα, οι άνθρωποι θα μπορούσαν να παράγουν γεωθερμική ενέργεια, χρησιμοποιώντας κρύο νερό από την σκοτεινή πλευρά και ζεστό νερό από την φωτεινή πλευρά με κάποιο είδος θερμικού αντιδραστήρα. Για να υπάρχει πρόσβαση σε νερό σε υγρή μορφή, σε έναν κόσμο που είναι «κλειδωμένος», χρειάζεται ένα σύστημα που να δροσίζει την φωτεινή πλευρά και να θερμαίνει τη σκοτεινή, λέει η Ludmila Carone του Ινστιτούτου Αστρονομίας Μαξ Πλανκ. Διαφορετικά, το νερό θα πάγωνε στην σκοτεινή πλευρά ή, ακόμα χειρότερα, η ίδια η ατμόσφαιρα θα μπορούσε να παγώσει στο σκοτάδι.

«Η κατοικησιμότητα αυτών των πλανητών εξαρτάται πολύ από το πόσο καλά μπορούμε να μεταφέρουμε θερμότητα», λέει η Ludmila Carone . Τα υπολογιστικά μοντέλα προσομοίωσης δείχνουν ότι ένας «κλειδωμένος» πλανήτης μπορεί να έχει δύο ισχυρές ανεμογεννήτριες, μία σε κάθε ημισφαίριο, που μπορεί να λειτουργήσει όπως τα ρεύματα στη Γη. Αλλά αν ο πλανήτης είναι πολύ κοντά στον άστρο του, μπορεί να έχει μόνο μία ανεμογεννήτρια, ακριβώς στο τμήμα που βρίσκεται πιο κοντά στο άστρο. Σε αυτό το σενάριο, η θερμότητα θα μπορούσε να παγιδευτεί στην φωτεινή πλευρά.

Μια καλλιτεχνική απόδοση του πώς μπορεί να μοιάζει η επιφάνεια του TRAPPIST-1f

Ακόμα και μια σχετικά μέτρια διαφορά θερμοκρασίας (ας πούμε 10 βαθμοί) μεταξύ των δύο πλευρών, θα μπορούσε να κάνει αυτούς τους πλανήτες πιο δύσκολα κατοικήσιμους. Ακόμη και ένα ήπιο, άνετο για διαβίωση κλίμα στη φωτεινή πλευρά, μπορεί να είναι αρκετό για να παγώσει το νερό στην σκοτεινή πλευρά, σύμφωνα με την Laura Kreidberg, μια νεαρή επιστήμονα στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ που μελετά τις ατμόσφαιρες των εξωπλανητών. «Θα μπορούσε το νερό ολόκληρου του πλανήτη να παγώσει στη σκοτεινή πλευρά; Δεν το γνωρίζουμε ακόμα», λέει. Τα ρεύματα του ωκεανού θα μπορούσαν επίσης να συμβάλουν στη μεταφορά θερμότητας, αλλά αυτό εξαρτάται από το πόσο νερό μπορεί να παράγει ο πλανήτης και από το πού θα βρίσκονται οι ήπειροι.

Ένα πιθανό σενάριο για έναν «κλειδωμένο» πλανήτη είναι το γνωστό και ως το μοντέλο «Earthball», στο οποίο ένας πλανήτης ξεκινάει εξ ολοκλήρου καλυμμένος με πάγο, ο οποίος στη συνέχεια λιώνει στην πλευρά που βλέπει στο άστρο. Σε έναν παρατηρητή από το διάστημα, αυτό θα μπορούσε να μοιάζει με βολβό ματιού, εξηγεί ο Daniel Angerhausen. Ακόμη, με έναν ωκεανό που μεταφέρει αρκετή θερμότητα, θα μπορούσαμε να καταλήξουμε με έναν ωκεανό σε σχήμα αστακού, που περιβάλλεται από πάγο.

Στα πιο ακραία σενάρια, η θερμότητα στην φωτεινή πλευρά γίνεται τόσο μεγάλη ώστε το νερό δεν μπορεί να υπάρχει. Αλλά με αρκετή διαφορά θερμοκρασίας, μπορεί να ξανασχηματιστεί στην σκοτεινή πλευρά.

Αυτό συμβαίνει σε έναν «κλειδωμένο» πλανήτη που ονομάζεται WASP-103b, έναν κόσμο τύπου «καυτού Δία». Σύμφωνα με την Vivien Parmentier του Πανεπιστήμιου της Μασσαλίας, τα μόρια του νερού καταστρέφονται στην φωτεινή πλευρά του, παρασύρονται στην σκοτεινή πλευρά, επαναδομούνται σε μορφή νεφών και στη συνέχεια η διαδικασία επαναλαμβάνεται.

Πέρα από το πρόβλημα διατήρησης του νερού σε υγρή μορφή, ένας «κλειδωμένος» κόσμος γύρω από έναν κόκκινο νάνο θα μπορούσε να έχει και άλλα προβλήματα, λέει η Carone. Οι κόκκινοι νάνοι είναι γνωστοί ως «ευέξαπτοι» και περνούν από φάσεις κατά τις οποίες αναβλύζουν και εκτοξεύουν υλικό στο διάστημα. Αυτές οι εκρήξεις θα μπορούσαν να θερμαίνουν την ατμόσφαιρα ενός πλανήτη στην κατοικήσιμη ζώνη, ενώ το αστέρι θα μπορούσε επίσης να εκτοξεύει υλικό που να απομακρύνει την ατμόσφαιρα. Αυτό συνέβη στη Γη πολύ νωρίς, όταν η αρχική ατμόσφαιρα της ήταν πολύ ψηλά. Στη συνέχεια, η Γη δημιούργησε μια άλλη ατμόσφαιρα από το παγιδευμένο διοξείδιο του άνθρακα. Αλλά σε έναν κόσμο που είναι «κλειδωμένος», μια βίαιη ηλιακή διαταραχή θα μπορούσε να διαταράξει μια ανάλογη διαδικασία στη γέννησή της.

Ακόμη και με ατμόσφαιρα, η φωτεινή πλευρά του πλανήτη θα μπορούσε να εκτεθεί σε θανατηφόρα ακτινοβολία, λέει η Parmentier . Το φως από έναν κόκκινο νάνο δεν θα παρείχε αρκετά φάσματα κύματος UV που χρειάζονται για να δημιουργηθεί όζον, έτσι ο πλανήτης αυτός, αντίθετα από τη Γη, μπορεί να μην έχει στρώμα όζοντος.

Οι άνθρωποι που θα ζουν σε έναν «κλειδωμένο» πλανήτη θα πρέπει επίσης να τρώνε και να αναπνέουν και οι φυσικοί Joseph Gale και Amri Wandel του Εβραϊκού Πανεπιστημίου στην Ιερουσαλήμ, μελετούν εάν τα φυτά θα μπορούσε να επιβιώσουν από τις αστρικές εκρήξεις και την έκθεση στην ακτινοβολία. Αρχικά, τα φυτά μπορεί να επιβιώσουν και να εξελιχθούν στον ωκεανό για να επωφεληθούν από το προστατευτικό στρώμα του νερού. Αλλά τελικά, αν το αστέρι γίνει λιγότερο βίαιο, ο πλανήτης θα μπορούσε να αναπτύξει μια ατμόσφαιρα με αρκετό πάχος ώστε να επιτρέψει στα φυτά να αναπτυχθούν στην επιφάνεια. Οι δύο επιστήμονες έχουν επίσης υπολογίσει ότι πιθανότατα θα υπήρχε αρκετό φως στο ορατό φάσμα για να επιτρέψει τη φυσιολογική φωτοσύνθεση.

Με μια ατμόσφαιρα που θα μπορούσε να διατηρήσει ζωή θα υπήρχαν και αρκετά ρεύματα αέρα αρκετά ισχυρά για να ψύξουν την φωτεινή πλευρά. Η θερμοκρασία μπορεί να καταλήξει να είναι περίπου η ίδια όπως στις τροπικές περιοχές της Γης. Μια ατμόσφαιρα θα μπορούσε επίσης να βοηθήσει στη δημιουργία ενός στρώματος σύννεφων που θα χρησίμευε ως προστασία από την μόνιμη ηλιοφάνεια. ‘Ετσι, τα επιστημονικά μοντέλα προσομοίωσης αυτού του σεναρίου δείχνουν ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα μπορούν να αποικίσουν περιοχές και πιο μακριά από την ζώνη «τερματισμού».

Ο Adiv Paradise διδακτορικός φοιτητής αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο έχει μια εικασία για το πώς μπορούσε να μοιάζει η ζωή σε έναν «κλειδωμένο» πλανήτη. Οι άνθρωποι θα μπορούσαν να ζήσουν στη φωτεινή πλευρά, αλλά θα χρειαζόταν να κατασκευάσουν υποδομές εξόρυξης και αγωγών για να φέρνουν πάγο από την σκοτεινή πλευρά. Πολλά εξαρτώνται από το πόσο κακό μπορεί να προκαλέσει ο βομβαρδισμός της ακτινοβολίας στην φωτεινή πλευρά. Ο ίδιος πάντως πιστεύει ότι οι άνθρωποι θα μπορούσαν να μάθουν να ζουν στην παγωμένη σκοτεινή πλευρά: «Είμαι από τη Μινεσότα. Εκεί οι άνθρωποι καταφέρνουν να ζουν σε μέρη που οι αστρονόμοι θα περιέγραφαν ως “μη κατοικήσιμα”.

Η μεγαλύτερη πρόκληση για τους ανθρώπους που ζουν σε έναν «κλειδωμένο» κόσμο, λέει ο Adiv Paradise, θα μπορούσε να είναι ο πολύ διαφορετικός ουρανός. Εάν ζούν στη φωτεινή πλευρά, θα μπορούσαν «να χάσουν κάθε γνώση του σύμπαντος», επειδή δεν θα έβλεπαν ποτέ τα αστέρια. Η αντίληψή τους για τον χρόνο επίσης θα άλλαζε ακριβώς επειδή τα πάντα θα ήταν αμετάβλητα στον ουρανό τους.

Πηγή: physics4u.gr

Ένα από τα πιο παράξενα και μυστηριώδη φαινόμενα που συναντάμε κατά τη διάρκεια των καταιγίδων, είναι οι σφαιρικοί κεραυνοί. Μοιάζουν με κινούμενες φωτεινές σφαίρες, διαστάσεων περίπου 30 εκατοστών ή το μέγεθος ενός πορτοκαλιού και κινούνται για 30 δευτερόλεπτα. Ενώ είχαν παρατηρηθεί από πολύ παλιά (από το Μεσαίωνα) άρχισαν να μελετώνται επιστημονικά μόλις το 1930.

Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος έκανε διάφορες προσπάθειες για να παρατηρήσει αυτό το μυστήριο φαινόμενο πάνω από 200 χρόνια πριν. Σε ένα πείραμα του προσπάθησε να φτιάξει σφαιρικό κεραυνό από το συνηθισμένο κεραυνό – που το εμπνεύστηκε από τις αναφορές ενός Ρώσου συγχρόνου του που είχε σκοτωθεί από μια τέτοια σφαίρα στο εργαστήριό του.

Αλλά και το 1754 κάποιος προσπάθησε να επαναλάβει το πείραμα του Βενιαμίν Φραγκλίνου με το χαρταετό. Ενώ προσπαθούσε να ολοκληρώσει τη διαδικασία, μετά από ένα συνηθισμένο χτύπημα κεραυνού πάνω στη μεταλλική ράβδο, σχηματίστηκε μια μπάλα φωτιάς που τον χτύπησε στο κεφάλι, σκοτώνοντάς τον ακαριαία και αφήνοντας ένα κόκκινο σημάδι στο κούτελό του καθώς και δυο τρύπες από φωτιά στις σόλες των παπουτσιών του.

Σε μια άλλη περίπτωση η φωτεινή αυτή σφαίρα άφησε μια τρύπα σε μέγεθος μιας μπάλας στη πόρτα όταν μπήκε σε ένα σπίτι στο Oregon. Αφού κινήθηκε ως το υπόγειο κατέστρεψε μια παλιά μηχανή για το στύψιμο των ρούχων. Το 1998, το πλήρωμα ενός αεροπλάνου είδε μπάλες φωτιάς να σχηματίζονται μέσα στην άτρακτο.

Έχουν καταγραφεί χιλιάδες περιπτώσεις σφαιρικών κεραυνών και φαίνονται αρκετές για να επιβεβαιώσουν την ύπαρξη του μυστηριώδους αυτού φαινομένου. Μάλιστα δεν είναι λίγοι αυτοί που το θεωρούν αυταπάτη παρόλο που υπάρχουν εντυπωσιακές φωτογραφίες του.

Αλλά τι είναι οι σφαιρικοί κεραυνοί;

Είναι μια επιπλέουσα φωτεινή σφαίρα που παρατηρείται μερικές φορές μετά από τον συμβατικό κεραυνό σε απόσταση λίγων μέτρων από το έδαφος, όμως κάποιες φορές έχουν παρατηρηθεί να δημιουργούνται κοντά στο έδαφος με απουσία κεραυνού. Τέλος σφαιρικοί κεραυνοί έχουν παρατηρηθεί να αιωρούνται σε μεγάλη απόσταση από το έδαφος ή ακόμα και να πέφτουν από ένα σύννεφο προς το έδαφος.

Ο σφαιρικός κεραυνός μπορεί να εμφανιστεί σε οποιοδήποτε χρώμα, αλλά είναι συνήθως λευκός ή κίτρινος  κι έχει μια φωτεινότητα συγκρίσιμη με αυτήν ενός λαμπτήρα 100 βάτ. Μπορεί να φανεί καθαρά στο φως της ημέρας ενώ κινείται συνήθως οριζόντια με μια ταχύτητα μερικών μέτρων ανά δευτερόλεπτο. Αλλά δεν ανέρχονται, όπως θα συνέβαινε αν ήταν σφαίρες θερμού αέρα σε ατμοσφαιρική πίεση και υπό την επίδραση μόνο της βαρύτητας. Πολλές αναφορές ακόμα τους περιγράφουν να περιστρέφονται κατά την κίνηση τους ή ακόμη και να αναπηδούν σε στερεά σώματα, όπως πολλές φορές το έδαφος.

Υπάρχουν περιγραφές ότι οι σφαιρικοί κεραυνοί έκαψαν αχυρώνες και έλιωσαν σύρματα όπως και ότι τον είδαν να πέφτει σε μια λίμνη νερού και να συνοδεύεται από ένα θόρυβο ανάλογο με αυτόν που ακούγεται όταν βυθίζεται ένα καυτό σιδερένιο αντικείμενο σε νερό. Επίσης έχει αναφερθεί μια χαρακτηριστική άσχημη μυρωδιά να συνοδεύει το σφαιρικό κεραυνό, σαν τη μυρωδιά του όζοντος, του καιγόμενου θείου ή του νιτρικού οξέος.

Αλλά, πολλοί επιστήμονες επιχείρησαν να αναπαράγουν το φαινόμενο αυτό και στο εργαστήριο. Έτσι, ασχολήθηκαν με αυτό το φαινόμενο οι Nikola Tesla, Sam Barros, Yoshi-Hiko Ohtsuki και πολλοί άλλοι.

Εξηγήσεις του φαινομένου

Μετά το 1930, ο νομπελίστας Pyotr Kapitsa προσπάθησε να λύσει το αίνιγμα του σφαιρικού κεραυνού. Ο Kapitsa πρότεινε ότι κατά τη διάρκεια των καταιγίδων στάσιμα κύματα υψηλής ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, με υψηλή συχνότητα, μπορούν να σχηματιστούν μεταξύ των σύννεφων και του εδάφους μετατρέποντας κεραυνούς σε μια μπάλα πλάσματος. Η θεωρία του Kapitsa έδωσε το έναυσμα για την ανάπτυξη της θεωρίας μέιζερ (maser) και σολιτονίων.

Η Θεωρία του Handel (1975) είναι σήμερα μια προσέγγιση που αναφέρεται σε μια εκκένωση πολύ υψηλής συχνότητας. Σύμφωνα με αυτή ο σφαιρικός κεραυνός προκαλείται από ένα ατμοσφαιρικό μηχανισμό ενίσχυσης μικροκυμάτων (maser) φαινόμενο ανάλογο του laser που όμως λειτουργεί με πολύ λιγότερη ενέργεια και έχει μια ένταση πολλών κυβικών χιλιομέτρων.
Υπάρχουν δε περιπτώσεις που το μέιζερ μπορεί να δημιουργήσει ένα εντοπισμένο ηλεκτρικό πεδίο ή σολιτόνιο το οποίο επιφέρει το σφαιρικό κεραυνό.

Ακολούθησαν οι ερμηνείες και άλλων επιστημόνων, όπως οι John Abrahamson και ο James Dinniss (2002) από το Πανεπιστήμιο του Canterbury της Νέας Ζηλανδίας, που προτείνουν ότι οι σφαιρικοί κεραυνοί εμφανίζονται όταν οξειδώνεται το πυρίτιο στην ατμόσφαιρα μετά από ένα κεραυνό. Τους περιγράφουν δε σαν «σφαίρες φλεγόμενης σιλικόνης που δημιουργούνται από κανονικές αστραπές όταν χτυπούν στο έδαφος».

Οφείλονται λοιπόν, σύμφωνα με τους Abrahamson και Dinnissσε, σε ατμοποιημένους ορυκτούς κόκκους από το έδαφος, που έχουν βρεθεί στην ατμόσφαιρα από ένα κτύπημα κεραυνού. Αυτά τα νανοσωματίδια συνδέονται μαζί κάνοντας αλυσίδες για να σχηματίσουν έτσι μια ‘χνουδωτή’ σφαίρα πυριτίου που μεταφέρεται υψηλά από τα ρεύματα του αέρα. Οι κόκκοι αυτοί αντιδρούν με το οξυγόνο στον αέρα και καίγονται αργά ενώ στη συνέχεια ελευθερώνουν φως.

Αλλά αφού είναι τόσο καυτός γιατί δεν κατευθύνεται προς τα πάνω, όπως συμβαίνει σε ένα μπαλόνι ζεστού αέρα, αλλά κινείται κοντά στο έδαφος; Η απάντηση είναι ότι τα μόρια του πυριτίου έχουν την κατάλληλη πυκνότητα για να εξουδετερώσουν την ανοδική τάση και συγχρόνως ασκείται μια δύναμη από τα ηλεκτρικά πεδία που δημιουργούν οι κεραυνοί.

Έχει βρεθεί όμως ότι αυτή η σφαίρα σχηματίζεται σε σχετικά χαμηλή θερμοκρασία, γύρω στους 1200^ο C, και αρχίζει να πυρακτώνεται στο τέλος της σύντομης ζωής της. Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει τις περιπτώσεις που ο σφαιρικός κεραυνός δημιουργείται ακριβώς μετά το χτύπημα κεραυνού, αλλά καθίστανται ορατοί μόνο αργότερα.
Όταν όμως ο Abrahamson δημιούργησε ένα κεραυνό στο εργαστήριο του και τον έριξε σε δείγμα εδάφους, δημιουργήθηκε το αερόλυμα, αλλά όχι και ο σφαιρικός κεραυνός. Ύστερα ανέβασε τη δύναμη των κεραυνών σε πιο πραγματικά επίπεδα, όμως τότε το δείγμα του χώματος καταστρεφόταν εντελώς πριν να σχηματιστούν ικανοποιητικές ποσότητες ατμού πυριτίου.

Σύμφωνα με τους Abrahamson και Dinniss, η νέα θεωρία τους μπορεί να εξηγήσει τις περισσότερες ιδιότητες του σφαιρικού κεραυνού αλλά δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί παρατηρείται μόνο μέσα από τα αεροσκάφη.

Ο John Gilman του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες πρότεινε ότι μία από τις ιδιότητες του σφαιρικού κεραυνού  – η συνοχή που συγκρατεί τη σφαίρα ενωμένη για δεκάδες δευτερόλεπτα – μπορεί να εξηγηθεί με τη βοήθεια των ατόμων Rydberg.

Γενικά θεωρείται ότι ο σφαιρικός κεραυνός, από ορισμένους επιστήμονες, είναι μια σφαίρα από πλάσμα και θεωρούν ότι είναι παρόμοια με τους ιδιαίτερα φωτεινούς δίσκους πλάσματος που σχηματίζονται όταν πυροδοτούνται τα εκρηκτικά.

Είναι λοιπόν ένα είδος πλάσματος, ένα υπερβολικά ζεστό αέριο που συνδέεται με μια αστείρευτη πηγή πλάσματος πάνω στη Γη, τις καταιγίδες με κεραυνούς. Το πλάσμα παράγεται κατά τη διάρκεια που πέφτουν κεραυνοί γιατί τότε συσσωρεύεται ρεύμα αρκετών χιλιάδων Ampere και  αναπτύσσονται θερμοκρασίες της τάξης των 30.000^οC.

Ο Gilman προτείνει ότι η σφαίρα του πλάσματος έχει μια πολύ χαμηλή πυκνότητα – συγκρίσιμη με την πυκνότητα του αέρα – και φτιάχνεται από άτομα Rydberg. Αυτά είναι άτομα των οποίων το ηλεκτρόνιο σθένους έχει διεγερθεί σε μια τροχιά μεγαλύτερου κβαντικού αριθμού. Υπολογίζεται ότι η ακτίνα ενός τέτοιου τροχιακού θα μπορούσε να είναι μερικά εκατοστά, και ότι το μέσο άτομο θα είχε έτσι πολύ μεγάλη ικανότητα πόλωσης. Οι ελκτικές δυνάμεις Van der Waals  – που αυξάνονται καθώς αυξάνεται η πόλωση των ατόμων – θα μπορούσαν να είναι υπεύθυνες για τη συνοχή μεταξύ των ατόμων. Υπολογίζεται ότι η συνεκτική ενέργεια ανά άτομο είναι περίπου το ένα εκατοστό ενός μετάλλου. Έτσι με αυτόν τον τρόπο η σφαίρα του πλάσματος έχει συνοχή.

Ερευνητές πάλι στην Κίνα αναφέρουν ότι κατέγραψαν σε βίντεο έναν σφαιρικό κεραυνό και η φασματοσκοπική ανάλυση συμφωνεί μάλιστα με μια πρόσφατη θεωρία, σύμφωνα με την οποία οι πύρινες σφαίρες δημιουργούνται όταν ένας κανονικός κεραυνός εξαερώσει τη σκόνη στο έδαφος.

Η θεωρία αυτή δείχνει να ενισχύεται από την κινεζική μελέτη του 2012. Ο Ζιανιόνγκ Τσεν και οι συνεργάτες του παρατηρούσαν μια καταιγίδα με βιντεοκάμερες και φασματογράφους. Κατά τύχη, ο εξοπλισμός τους κατέγραψε μια φωτεινή σφαίρα, διαμέτρου πέντε μέτρων, η οποία σηκώθηκε από το έδαφος και κινήθηκε για περίπου 15 μέτρα. Το όλο συμβάν κράτησε μόλις 1,6 δευτερόλεπτα.

Η φασματική ανάλυση έδειχνε ότι τα κυριότερα χημικά στοιχεία μέσα στη σφαίρα ήταν τα ίδια με αυτά του εδάφους: πυρίτιο, ασβέστιο και σίδηρος. Θα μπορούσε λοιπόν να υποθέσει κανείς ότι η ακραία θερμότητα που απελευθερώνει ένας κεραυνός εξαερώνει το διοξείδιο του πυριτίου αλλά και τον άνθρακα που μπορεί να υπάρχει στο έδαφος από πεσμένα φύλλα. Ο άνθρακας κλέβει το οξυγόνο από το διοξείδιο του πυριτίου, αφήνοντας πίσω του ατμό στοιχειακού πυριτίου. Το πυρίτιο αυτό αντιδρά ακαριαία με το οξυγόνο της ατμόσφαιρας, και καθώς καίγεται εκπέμπει φως.

Οι φασματικές παρατηρήσεις συνηγορούν στη θεωρία του εξαερωμένου εδάφους, αν κανείς δεν μπορεί να αποδείξει ότι αυτό που καταγράφηκε ήταν πράγματι σφαιρικός κεραυνός. Οι ίδιοι οι ερευνητές, εξάλλου, επισημαίνουν ότι υπάρχουν και άλλοι μηχανισμοί που θα μπορούσαν να εξηγήσουν τις παρατηρήσεις τους. Η μελέτη λοιπόν ίσως είναι ένα σημαντικό πρώτο βήμα, όμως το μυστήριο του σφαιρικού κεραυνού δεν έχει ακόμα λυθεί.

Τέλος, μια άλλη θεωρία με επικεφαλής τον John Lowke του CSIRO επικεντρώνεται στο πώς ο σφαιρικός κεραυνός συμβαίνει σε σπίτια και αεροπλάνα – και πώς μπορεί να περάσει μέσα από το γυαλί. Η θεωρία του προτείνει επίσης να προκαλείται σφαιρικός κεραυνός όταν τα πυκνά κατάλοιπα ιόντων σαρώνουν στο έδαφος ακολουθούμενα από ένα κτύπημα κεραυνού.

Ο Lowke προτείνει ότι σφαιρικοί κεραυνοί συμβαίνουν σε σπίτια και αεροπλάνα όταν ένα ρεύμα ιόντων συσσωρεύεται στο εξωτερικό ενός γυάλινου παραθύρου και το ηλεκτρικό πεδίο που προκύπτει από την άλλη πλευρά διεγείρει τα μόρια του αέρα για να σχηματίσει μια ηλεκτρική σφαιρική εκκένωση. Η αποφόρτιση απαιτεί ένα ηλεκτρικό πεδίο περίπου ενός εκατομμυρίου βολτ.

«Άλλες θεωρίες υποδηλώνουν ότι ο σφαιρικός κεραυνός δημιουργείται από αργή καύση σωματιδίων πυριτίου που σχηματίζονται σε μια αστραπή, αλλά αυτό είναι λανθασμένο. Μια από τις παρατηρήσεις αυτού του φαινομένου συνέβη όταν δεν υπήρχε καταιγίδα και δημιουργήθηκε από ιόντα από το ραντάρ του αεροσκάφους, που λειτουργούσε με μέγιστη ισχύ κατά τη διάρκεια μιας πυκνής ομίχλης.

Ακόμη όμως καμία από τις θεωρίες που έχουν διατυπωθεί δεν έχει γίνει κοινώς αποδεκτή. Πιστεύεται μάλιστα ότι για να εξηγηθεί το φαινόμενο θα χρειαστεί η συνδυασμένη γνώση περισσοτέρων από δέκα επιστημονικών πεδίων, από τη φυσική των μέιζερ μέχρι την ανόργανη χημεία.

Πηγή: physics4u.gr