Και κάτι άλλο... (277 άρθρα)

Δε γίνεται να μην τα προσέξεις.

_______________________

   Πηγή: newsbeast.gr

by Αντικλείδι , https://antikleidi.com

Το 2008 οι Times του Λονδίνου δημοσίευσαν έναν κατάλογο με τα εκατό πιο πολυσυζητημένα βιβλία της μεταπολεμικής περιόδου. Ανάμεσά τους περιλαμβάνεται κι ένα βιβλιαράκι που με είχε ιδιαίτερα ελκύσει τα φοιτητικά μου χρόνια. Τίτλος του βιβλίου, The two cultures: οι δύο πολιτισμοί, οι δύο κουλτούρες. Συγγραφέας του ο Βρετανός φυσικός και μυθιστοριογράφος Τσαρλς Πέρσυ Σνόου.

Μέσα στις λίγες σελίδες του το μικρό αυτό βιβλίο έθιγε ένα καίριο ζήτημα του δυτικού πολιτισμού, όπως αυτός θεμελιώθηκε πάνω στην επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα και τη χιονοστιβάδα τεχνολογικών εξελίξεων που ακολούθησε. Το ζήτημα που επισήμαινε το βιβλίο ήταν το διευρυνόμενο χάσμα ανάμεσα στις θετικές και τεχνολογικές επιστήμες από τη μια μεριά, και τις ανθρωπιστικές επιστήμες και την τέχνη από την άλλη.

Ένα χάσμα που αντανακλάται ευθέως στη μονόπλευρη γενική παιδεία της πλειονότητας των μορφωμένων πολιτών. Ενώ θεωρούμε, λέει ο Σνόου, αδιανόητο για έναν μορφωμένο άνθρωπο της εποχής μας να μην έχει, ας πούμε, διαβάσει ποτέ του ένα έργο του Σαίξπηρ, θεωρούμε απόλυτα φυσικό να μην έχει την παραμικρή ιδέα για το τι περίπου λέει ένας τόσο θεμελιώδης νόμος της φύσης όπως π.χ. ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής — ή η θεωρία της εξέλιξης και η παγκοσμιότητα του γενετικού κώδικα, για να προσθέσω δύο δικά μου παραδείγματα που θεωρώ σημαντικότερα.

Το κεντρικό μήνυμα του βιβλίου του Σνόου είναι απόλυτα σαφές όσο και αιχμηρό: η γενική παιδεία μας θα παραμένει ανάπηρη όσο συνεχίζει να βλέπει την επιστήμη απλώς ως κινητήρια δύναμη της τεχνολογίας —δηλαδή απλώς ως χρήσιμη— και όχι ως μια από τις θεμελιώδεις συνιστώσες του πολιτισμού μας. Χωρίς μια καλή γενική παιδεία πάνω στα μεγάλα επιτεύγματα της επιστήμης, ο σύγχρονος μορφωμένος άνθρωπος δεν θα συμβαδίζει με την εποχή του. Θα έχει χάσει ένα κορυφαίο της κομμάτι.

Ο ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΣΥΝΘΕΤΗΣ

Σε τούτο το κεφάλαιο θα επιχειρήσω να υπερασπιστώ με τους παραπάνω όρους μια θεμελιώδη επιστημονική ανακάλυψη που ανήκει στη δική μου επιστήμη, τη φυσική. Θα επιχειρήσω δηλαδή να δείξω γιατί η ανακάλυψη αυτή αποτελεί ένα κορυφαίο πνευματικό επίτευγμα του πολιτισμού μας, άξιο να συμπεριληφθεί στη βραχεία λίστα των θεμάτων γενικής παιδείας για τα οποία ένας μορφωμένος πολίτης του καιρού μας θα έπρεπε να γνωρίζει κάτι.

Πρόκειται για την περίφημη αρχή της αβεβαιότητας του Χάιζενμπεργκ, ή αρχή της απροσδιοριστίας, όπως επίσης λέγεται, η οποία ανακαλύφθηκε το 1927 και αποτελεί έκτοτε το θεμέλιο της φυσικής του μικρόκοσμου. Γιατί όμως είναι τόσο σημαντική αυτή η αρχή από τη σκοπιά του μορφωμένου πολίτη; Σε ποια δικά του ερωτήματα, σε ποιες δικές του περιέργειες έρχεται να απαντήσει;

Παρότι αυτό θα γίνει σύντομα σαφές, σπεύδω να πω από τώρα ότι, αν η αρχή της αβεβαιότητας δικαιούται να συμπεριληφθεί στη βραχεία λίστα που προανέφερα, είναι κυρίως για τούτο: χωρίς αυτόν τον παράξενο φυσικό νόμο —γιατί όντως είναι ένας παράξενος νόμος— καμία από τις θεμελιώδεις προϋποθέσεις που κάνουν δυνατή την ανάδυση της ζωής στο σύμπαν δεν θα ήταν παρούσα. Ένα σύμπαν χωρίς την αρχή της αβεβαιότητας θα ήταν σίγουρα ένα νεκρό σύμπαν.

Η βασική «υπόσχεση» τούτου του κεφαλαίου είναι πλέον σαφής. Θα επιχειρήσω να δείξω ότι η αρχή της αβεβαιότητας «κρύβεται» πίσω από όλες τις βασικές φυσικές προϋποθέσεις που επιτρέπουν στο σύμπαν να φτάσει έως την αυτογνωσία. Χρησιμοποίησα τη λέξη «κρύβεται» όχι τυχαία.

Διότι η αρχή της αβεβαιότητας όντως κρύβεται. Δεν είναι ένας φυσικός νόμος που λειτουργεί στην επιφάνεια των πραγμάτων. Δηλαδή στο επίπεδο του δικού μας «χειροπιαστού» μακρόκοσμου. Στο προσκήνιο. Είναι ένας φυσικός νόμος του μικρόκοσμου. Του μακρινού και απρόσιτου στις αισθήσεις μας μικρόκοσμου. Και από εκεί ελέγχει όλα όσα συμβαίνουν «επί σκηνής». Στο θέατρο του δικού μας αισθητού κόσμου. Η παράσταση δίδεται στους πάνω… ορόφους, αλλά η μουσική γράφεται στο… υπόγειο. Στα έγκατα της ύλης. Διότι εκεί βρίσκεται ο μυστικός συνθέτης, το φάντασμα της όπερας: η αρχή της αβεβαιότητας. Αυτή τη θεμελιώδη αρχή της φύσης —το φάντασμα της όπερας— θα επιχειρήσω να σας παρουσιάσω τώρα.

ΤΑ ΤΡΙΑ ΒΑΣΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

Θα πρέπει όμως να εξετάσω πρώτα ποιες είναι εκείνες οι θεμελιώδεις φυσικές προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούνται σε ένα σύμπαν ώστε να μην αποκλείεται εκ των προτέρων η δυνατότητα εμφάνισης ζωής σ᾽ αυτό.

Η πρώτη τέτοια προϋπόθεση είναι μάλλον αυτονόητη. Είναι η σταθερότητα των ατόμων και των μορίων. Το να υπάρχουν δηλαδή άτομα και μόρια με την ίδια πάντα σταθερή δομή η οποία θα εγγυάται και τη σταθερότητα της χημικής συμπεριφοράς τους, χωρίς την οποία η αξιόπιστη λειτουργία εκείνης της περίτεχνα ρυθμισμένης χημικής μηχανής που λέγεται κύτταρο είναι απλώς αδιανόητη.

Ωστόσο, στο πλαίσιο της παλιάς φυσικής η σταθερότητα των ατόμων (άρα και των μορίων) είναι απολύτως αδύνατη. Διότι, αν η παλιά φυσική ίσχυε πράγματι και στον μικρόκοσμο, τότε τα άτομα, λόγω της περιφοράς των ηλεκτρονίων γύρω από τους πυρήνες τους, θα συμπεριφέρονταν ως μικροσκοπικές κεραίες και, επομένως, θα εξέπεμπαν ηλεκτρομαγνητικά κύματα, με αποτέλεσμα τα ηλεκτρόνια να χάνουν διαρκώς ενέργεια και τελικά να πέφτουν στον πυρήνα σε απειροελάχιστο χρόνο.

Πριν καν προλάβουμε να «συλλάβουμε» την έννοια «άτομο», αυτό θα έχει βυθιστεί στην ανυπαρξία. Παίρνοντας μαζί του και κάθε ενδεχόμενο να συμβεί κάτι ενδιαφέρον σ’ αυτό το σύμπαν. Η σταθερότητα των ατόμων και των μορίων είναι λοιπόν το υπ᾽ αριθμόν 1 μυστήριο που πρέπει να λυθεί, ώστε το φαινόμενο της ζωής να μην είναι εκ των προτέρων αδύνατο.

Όμως για την εμφάνιση —αλλά και τη διατήρηση— της ζωής στο σύμπαν απαιτείται επιπλέον και μια κατάλληλη θερμοκοιτίδα. Ένας κατάλληλος πλανήτης πρώτα απ᾽ όλα (το οποίο ευτυχώς δεν είναι πρόβλημα, διότι κατάλληλοι πλανήτες είναι στατιστικά βέβαιο ότι υπάρχουν), αλλά κυρίως ένας κατάλληλος ήλιος ικανός να ακτινοβολεί ενέργεια για τουλάχιστον ένα δισεκατομμύριο χρόνια.

Όσα δηλαδή απαιτούνται για να σχηματιστούν στην αρχέγονη ατμόσφαιρα του πλανήτη, υπό την επίδραση της υπεριώδους ακτινοβολίας του ήλιου του, τα βασικά βιολογικά μόρια που συσσωρεύονται κατόπιν στους ωκεανούς, για να συνεχιστεί εκεί η διαδικασία της χημικής εξέλιξης μέχρι την εμφάνιση του πρώτου αυτοαναπαραγόμενου κυττάρου. Της πρωτόγονης ζωής.

Όμως και τούτη η δεύτερη θεμελιώδης προϋπόθεση για τη ζωή είναι αδύνατη μέσα στο πλαίσιο της παλιάς φυσικής. Με τον εξωφρενικό ρυθμό με τον οποίο εκπέμπει ενέργεια στο διάστημα ένας ήλιος —π.χ. ο δικός μας— δεν θα μπορούσε να ζήσει περισσότερο από 10.000 χρόνια, ακόμα κι αν χρησιμοποιούσε το καλύτερο χημικό καύσιμο που γνωρίζουμε. Αλλά, με ένα χρονικό περιθώριο της τάξεως των 10.000 χρόνων, η πιθανότητα να δημιουργηθεί ζωή σε έναν πλανήτη είναι σίγουρα μηδενική. Μόλις διαπιστώσαμε λοιπόν ότι και η δεύτερη βασική προϋπόθεση για τη ζωή —η μακροβιότητα των άστρων— δεν είναι δυνατόν να εκπληρωθεί μέσα στο πλαίσιο της παλιάς φυσικής. Είναι και αυτή ένα μυστήριο όπως και η πρώτη.

Εκτός από τη σταθερότητα των ατόμων και τη μακροβιότητα των άστρων χρειαζόμαστε όμως και ένα κατάλληλο σύμπαν! Και αυτό είναι ακόμα πιο δύσκολο να το έχουμε. Αφού όλα ξεκίνησαν από μια Μεγάλη Έκρηξη, τότε το αρχέγονο σύμπαν δεν μπορούσε να είναι τίποτε άλλο παρά μια υπέρθερμη ταχέως διαστελλόμενη ομοιογενής μάζα από στοιχειώδη σωματίδια και φως, χωρίς καμία από τις κοσμικές δομές —γαλαξίες, άστρα, πλανήτες— που σήμερα γνωρίζουμε. Και το ερώτημα που έμενε αναπάντητο επί δεκαετίες ήταν τούτο:

Πώς «έσπασε» η ομοιομορφία αυτού του αρχέγονου κοσμικού χυλού, αυτής της αρχέγονης καυτής σούπας, και μπόρεσε το σύμπαν να γίνει λίγο πυκνότερο σε κάποιες περιοχές του ώστε με την περαιτέρω ελκτική δράση της βαρύτητας να μαζευτεί εκεί η περιβάλλουσα ύλη και να σχηματιστούν έτσι οι γαλαξίες και μέσα σ’ αυτούς τα άστρα, οι πλανήτες και τελικά εμείς; Ή, σε πιο καθημερινή γλώσσα: πώς «έκοψε» η σούπα;

Το ερώτημα ακούγεται απλοϊκό, όμως η απάντησή του είναι απολύτως αδύνατη μέσα στο πλαίσιο της παλιάς φυσικής. Η ρήξη της αρχέγονης κοσμικής ομοιομορφίας και η ανάδυση δομών στο σύμπαν είναι ένα τρίτο μυστήριο, εξίσου σκοτεινό με τα δύο προηγούμενα.

Ο ΑΠΟ ΜΗΧΑΝΗΣ ΘΕΟΣ

«Τρία μυστήρια ζητούν λύση» θα μπορούσε λοιπόν να είναι ο τίτλος τούτης της ενότητας, αν η λύση δεν είχε προαναγγελθεί. Είναι η αρχή της αβεβαιότητας. Μια όντως πολύ παράξενη αρχή, η οποία εισάγει ένα στοιχείο θεμελιώδους τυχαιότητας στην περιγραφή των φυσικών φαινομένων στο μικροσκοπικό επίπεδο. Και ως αποτέλεσμα αυτής της τυχαιότητας, ορισμένες ιδιότητες των φυσικών συστημάτων —π.χ. η θέση και η ταχύτητα ενός μικροσκοπικού σωματιδίου— δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα γνωστές με απόλυτη ακρίβεια. Τα περιθώρια σφάλματος —ή, αλλιώς, οι απροσδιοριστίες— στη γνώση μας της θέσης και της ταχύτητας ενός σωματιδίου δεν γίνεται να μειώνονται ταυτόχρονα. Αν η απροσδιοριστία στη θέση μικραίνει, η απροσδιοριστία στην ταχύτητα θα μεγαλώνει ώστε το γινόμενό τους να παραμένει περίπου σταθερό. Γράφω έτσι τη μοναδική εξίσωση του κεφαλαίου:

ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ: (Απροσδιοριστία στη θέση) × (Απροσδιοριστία στην ταχύτητα) ≅ σταθερό

Όμως το πραγματικό περιεχόμενο της αρχής της αβεβαιότητας αναδεικνύεται αν την εφαρμόσουμε σε ένα σωματίδιο παγιδευμένο σε μια μικροσκοπική περιοχή, οπότε η θέση του είναι γνωστή με περιθώριο λάθους, δηλαδή απροσδιοριστία, όση και η διάσταση της φυλακής του. Εφόσον η απροσδιοριστία στη θέση του θα είναι τότε πολύ μικρή, η απροσδιοριστία στην ταχύτητά του θα είναι πολύ μεγάλη, οπότε και η ταχύτητά του η ίδια θα είναι μεγάλη κατά μέσο όρο.

Οδηγούμαστε έτσι στο εξής εντυπωσιακό —και πολύ βαθύ— συμπέρασμα: όσο πιο μικροσκοπική είναι η φυλακή στην οποία είναι κλεισμένο ένα σωματίδιο, τόσο μεγαλύτερη είναι η ταχύτητά του κατά μέσο όρο, άρα τόσο μεγαλύτερη και η κινητική ενέργεια που υποχρεούται να έχει. Ή, για να το πούμε πιο απλά: όσο μικρότερη είναι η φυλακή του, τόσο «ζωηρότερο» γίνεται το σωματίδιο. Όσο περισσότερο το «στριμώχνουμε», τόσο περισσότερο αντιδρά· τόσο περισσότερο «αγριεύει». Η αρχή της αβεβαιότητας οπλίζει δηλαδή τα σωματίδια του μικρόκοσμου με μια ακατανίκητη ικανότητα να αντιστέκονται στη φυλάκιση.

Στον κλασικό μας κόσμο, ένας φυλακισμένος μπορεί άνετα να ηρεμήσει στο κελί του. Απλώς κάθεται ακίνητος σε μια γωνιά του. Στις μικροσκοπικές φυλακές —π.χ. στο εσωτερικό των ατόμων ή των μορίων— η ηρεμία δεν αποτελεί επιλογή. Δεν την επιτρέπει η αρχή της αβεβαιότητας. Οι έγκλειστοι σ’ αυτές είναι σε κατάσταση διαρκούς —και υποχρεωτικής (!)— εξέγερσης, τόσο πιο βίαιης μάλιστα όσο μικρότερη είναι η φυλακή τους.

Αυτό είναι το πραγματικό νόημα της αρχής της αβεβαιότητας και σε αυτό βασίζεται η τεράστια εξηγητική της δύναμη, όπως θα δείξω αμέσως. Η πιο μικροσκοπική φυλακή που υπάρχει στη φύση είναι σίγουρα ο ατομικός πυρήνας. Τι περιμένουμε λοιπόν να κάνουν οι έγκλειστοί του, δηλαδή τα πρωτόνια και τα νετρόνια που βρίσκονται στο εσωτερικό του; Σύμφωνα με τα παραπάνω, θα έχουν τεράστιες κινητικές ενέργειες ακριβώς επειδή είναι παγιδευμένα σε μια τόσο μικροσκοπική περιοχή. Ο πυρήνας είναι γίγαντας ενέργειας ακριβώς επειδή είναι νάνος μεγέθους.

Η λύση του δεύτερου μυστηρίου είναι τώρα μπροστά στα μάτια μας. Ο ήλιος —ο κάθε ήλιος— μπορεί να ζει επί δισεκατομμύρια χρόνια επειδή χρησιμοποιεί όχι κοινό χημικό καύσιμο αλλά πυρηνικό καύσιμο. Κάνει πυρηνικές αντιδράσεις οι οποίες απελευθερώνουν ένα μέρος από την τεράστια κινητική ενέργεια που έχουν τα σωματίδια στο εσωτερικό των πυρήνων, ακριβώς επειδή είναι «στριμωγμένα» σ’ έναν τόσο μικρό χώρο. Δεν υπάρχει ίχνος αμφιβολίας ότι η μακροβιότητα των άστρων, χωρίς την οποία δεν θα ήμαστε σήμερα εδώ, είναι γνήσιο τέκνο της αρχής της αβεβαιότητας.

Το ίδιο απλή είναι όμως και η εξήγηση του πρώτου μυστηρίου, δηλαδή της σταθερότητας των ατόμων. Αν τα ηλεκτρόνια έπεφταν πράγματι στον πυρήνα, όπως τους επιβάλλει η κλασική φυσική, τότε η θέση τους θα ήταν προσδιορισμένη με πολύ μεγάλη ακρίβεια και θα μεγάλωνε αντίστοιχα η απροσδιοριστία στην ταχύτητά τους. Θα ανέπτυσσαν επομένως μια μεγάλη μέση ταχύτητα που θα τα εκτόξευε ξανά μακριά από τον πυρήνα.

Το άτομο μπορεί έτσι να παρομοιωθεί μ’ ένα σφαιρίδιο από καουτσούκ που, όταν συμπιεστεί πολύ, θα εκτιναχθεί απότομα μέχρις ότου βρει το μέγεθος ισορροπίας του. Μόνο που στην περίπτωση του ατόμου το ελαστικό σφαιρίδιο είναι… κενός χώρος. Παριστάνει απλώς την περιοχή —το λεγόμενο «νέφος πιθανότητας»— όπου είναι πιθανό να βρεθεί το ηλεκτρόνιο.

Όσο κι αν μας σοκάρει, τα άτομα είναι τελείως κούφια, όπως και η μακροσκοπική πυκνή ύλη. Τα σωματίδια που την αποτελούν, τα ηλεκτρόνια και οι πυρήνες, έχουν πρακτικά μηδενικό όγκο. Ας μην το πάρουμε κατάκαρδα, όμως έτσι ακριβώς είναι: είμαστε κατά 99,99999…% άδειοι! Κενός χώρος.

Και μας κάνει να φαινόμαστε συμπαγείς και ασυμπίεστοι η αρχή της αβεβαιότητας, η οποία δεν αφήνει τα σωματίδια που μας αποτελούν να «στριμωχτούν» το ένα δίπλα στο άλλο, αλλά τα κρατάει σε απόσταση. Αν το μόνο που είχε σημασία ήταν ο πραγματικός όγκος των σωματιδίων που μας αποτελούν —και δεν ασκούνταν ηλεκτρικές δυνάμεις μεταξύ τους όταν πλησιάζουμε— τότε θα περνάγαμε ο ένας μέσα από τον άλλο κυριολεκτικά σαν φαντάσματα!

Η αρχή της αβεβαιότητας όχι μόνο είναι φάντασμα η ίδια, αλλά δίνει και στα σωματίδια του μικρόκοσμου μια σχεδόν φαντασματική ύπαρξη! Για την εξήγηση του τρίτου μυστηρίου θα μου χρειαστεί ένα απλό ανάλογο του πραγματικού προβλήματος. Στον κλασικό κόσμο στον οποίο ζούμε, αν αφήσω ένα αντικείμενο —ας πούμε ένα μπαλάκι του πινγκ-πονγκ— πάνω σε ένα τραπέζι, η κατάσταση μέγιστης ηρεμίας του —δηλαδή ελάχιστης ενέργειας— είναι να μείνει ακίνητο πάνω στο τραπέζι. Αν όμως η αρχή της αβεβαιότητας ίσχυε και στον δικό μας κλασικό κόσμο —αυτόν που ονομάζουμε μακρόκοσμο—, η ακινησία αυτή θα ήταν ανέφικτη.

Διότι σε έναν καθαρά κβαντικό κόσμο το μπαλάκι δεν επιτρέπεται να έχει ακριβώς προσδιορισμένη θέση, οπότε η επιλογή δεν είναι να μείνει ακίνητο πάνω στο τραπέζι, αλλά να «επιδιώξει» έναν λογικό συμβιβασμό ανάμεσα στη βαρύτητα —που θέλει να το κρατήσει πάνω στο τραπέζι— και την αρχή της αβεβαιότητας που απεχθάνεται τον υπερβολικό εντοπισμό της θέσης του. Το μπαλάκι θα εκτελεί έτσι μια τρεμώδη κίνηση με διαρκείς «σπασμωδικές» αναπηδήσεις τυχαίου ύψους πάνω στο τραπέζι.

Υποθέστε τώρα ότι καλύπτω όλο το τραπέζι με όμοια μπαλάκια το ένα δίπλα στο άλλο. Στον κλασικό μας κόσμο η εικόνα θα είναι εκείνη της απόλυτης ακινησίας· της απόλυτης γαλήνης. Μια ήρεμη «θάλασσα» από ακίνητα λευκά σφαιρίδια. Ενέργεια μηδέν. Ας αφήσουμε τώρα το φάντασμα —την αρχή της αβεβαιότητας— να ανέβει στη «σκηνή». Να κυβερνήσει απευθείας και τον δικό μας κόσμο. Τι θα δούμε;

Τα μπαλάκια θα αρχίσουν να χορεύουν πάνω στο τραπέζι έναν τρελό χορό χωρίς καμιά προφανή χορογραφία που να συνδέει τις κινήσεις τους. Τυχαίες, ανεξάρτητες, σπασμωδικές αναπηδήσεις —αλλού μικρότερες και αλλού μεγαλύτερες— με αναμφίβολο όμως αποτέλεσμα την ανομοιόμορφη και συνεχώς μεταβαλλόμενη κατανομή της δυναμικής και κινητικής ενέργειας πάνω στο τραπέζι.

Το συμπέρασμα είναι πολύ βαθύ όσο και γενικό. Σε έναν κόσμο που διέπεται από την αρχή της αβεβαιότητας η κατάσταση ελάχιστης δυνατής ενέργειας του σύμπαντος όχι μόνο δεν είναι μια κατάσταση ηρεμίας με μηδέν ενέργεια, αλλά είναι επιπλέον και μια κατάσταση ανομοιόμορφης κατανομής αυτής της ενέργειας στον χώρο. Η ενέργεια του σύμπαντος δεν μπορεί ούτε να μην είναι εκεί ούτε και να κατανέμεται ομοιόμορφα στον χώρο. Απλουστεύω δραστικά, αλλά η βασική ιδέα είναι σωστή. Οι σπόροι της ανομοιομορφίας που επέτρεψαν στο σύμπαν να σχηματίσει γαλαξίες και όλες τις άλλες κοσμικές δομές ήταν κβαντικής προέλευσης. Οφείλονταν στην αρχή της αβεβαιότητας, σε συνδυασμό με μια εκρηκτική διαστολή του σύμπαντος στα πρώτα κλάσματα του δευτερολέπτου η οποία πήρε αυτούς τους μικροσκοπικούς σπόρους —αυτά τα μικρά πυκνώματα και αραιώματα στην κατανομή της κοσμικής ύλης και ενέργειας— και τους έδωσε κοσμικές διαστάσεις

Στέφανος Τραχανάς, Το Φάντασμα της Όπερας. Η επιστήμη στον πολιτισμό μας, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης

Αντικλείδι , https://antikleidi.com

Απαγορευμένοι αριθμοί. Σωστά διαβάσατε!

Όλοι γνωρίζουμε τη δύναμη που έχουν οι λέξεις ώστε να επηρεάζουν την κοινή γνώμη. Τι δύναμη έχουν όμως οι αριθμοί;

Από το 300 π.Χ., στην αρχαία Ελλάδα, η μελέτη των αριθμών είχε ήδη αναπτυχθεί. Ο Πυθαγόρας και οι μαθητές του, είχαν ανακαλύψει μαθηματικά μοτίβα στα σχήματα, στη μουσική και  τα άστρα. Από τότε, διαπιστώθηκε ότι τα μαθηματικά «κρύβουν» τα πιο βαθιά μυστικά του σύμπαντος.

Τι συνέβη όμως όταν ο Ίππασος , ανακάλυψε κάτι που ταρακούνησε τα νερά; Τι ήταν αυτό; Πώς από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα κάποιοι αριθμοί θεωρούνται επικίνδυνοι;

Οι απαντήσεις των παραπάνω ερωτημάτων βρίσκονται στο βίντεο που ακολουθεί.

Η ομιλία Ted της Χάνα Φράι που εξηγεί πώς θα βρεις την αληθινή αγάπη μέσω των μαθηματικών. Αποδεικνύει με οξυδέρκεια, ευφυΐα και χιούμορ ότι τα μαθηματικά είναι ένα αναπάντεχα χρήσιμο εργαλείο για να διαπραγματευόμαστε τα πολύπλοκα, άλλοτε μπερδεμένα κι άλλοτε εξοργιστικά, μα πάντα ενδιαφέροντα, μαθηματικά μοντέλα της αγάπης.

 ——–  ——- ——–

——–  ——- ——–

Η ΟΜΙΛΙΑ

Αυτές είναι οι τρεις συμβουλές μου για το πώς τα μαθηματικά μπορούν να βοηθήσουν με την αγάπη και τις σχέσεις. Αλλά ελπίζω ότι εκτός από τη χρήση τους ως συμβουλές, θα σας δώσουν και λίγη γνώση σχετικά με τη δύναμη των μαθηματικών. Επειδή για μένα, οι εξισώσεις και τα σύμβολα δεν είναι απλώς ένα πράγμα. Είναι μια φωνή που μιλά για τον απίστευτο πλούτο της φύσης και την εντυπωσιακή απλότητα στα μοτίβα που μας περιτριγυρίζουν, από το πώς λειτουργεί ο κόσμος έως πώς θα πρέπει να συμπεριφερόμαστε. Ελπίζω ότι ίσως για μερικούς από σας, λίγη γνώση για τα μαθηματικά της αγάπης μπορεί να σας πείσει να έχετε λίγη περισσότερη αγάπη για τα μαθηματικά. Σας ευχαριστώ. (Χειροκρότημα)

_______________________

H δρ Xάνα Φράι είναι μαθηματικός στο UCL, στο Κέντρο Χωρικής Ανάλυσης (CASA). Στη δουλειά της χρησιμοποιεί τα μαθηματικά μοντέλα προκειμένου να μελετήσει τα μοτίβα της ανθρώπινης συμπεριφοράς, από τις επαναστάσεις και την τρομοκρατία μέχρι το εμπόριο και τις καθημερινές μας αγορές.

Παράλληλα με την ακαδημαϊκή θέση της, είναι πρέσβειρα του UCL, μεταφέροντας έτσι την απόλαυση των μαθηματικών από τα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα σε θέατρα, μπαρ και σχολεία. Είναι επίσης συμπαρουσιάστρια στο Υoutube Channel του BBC Worldwide και εμφανίζεται τακτικά στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο στη Μεγάλη Βρετανία.

by Αντικλείδι , https://antikleidi.com

Ένα εξαιρετικό ντοκιμαντέρ μικρού μήκους που έγινε σε συνεργασία με 8 κινηματογραφιστές αεροφωτογραφιών απ όλο τον κόσμο

Aerial Entertainment Studios

Πηγή: Αντικλείδι

Οι έφηβοι της iGen, δηλαδή οι σημερινοί έφηβοι, μεγάλωσαν με κινητά, είχαν λογαριασμό στο Instagram πριν πάνε γυμνάσιο και δεν θυμούνται την εποχή πριν το Ίντερνετ. Αλλά περνούν λιγότερο χρόνο διασκεδάζοντας από κάθε άλλη προηγούμενη γενιά.

______________________

~ Τάνια Μποζανίνου

Πηγή: Αντικλείδι

Πολλά δημοφιλή αποφθέγματα συχνά χάνονται στη μετάφραση. Ορισμένοι, όχι πολλοί, τα γνωρίζουν απ’έξω κι ανακατωτά. Άλλοι “κάπου” τα έχουν ακούσει, αλλά δεν είναι βέβαιοι τι σημαίνουν – κάτι σπουδαίο όμως, μάλλον. Ένας φιλόλογος, ίσως εδώ να αναφωνούσε ανήσυχος: “Πού βαδίζουμε κύριοι; O tempora! Ο mores!” Δηλαδή, Ω καιροί, Ω ήθη! Το είχε πει ο Κικέρων το 63 π.Χ. κι έκτοτε χρησιμοποιείται για να εκφράσει κανείς ανησυχία για την κατάπτωση των ηθών. Ή, πιο συχνά, για να σαρκάσει.

Η ουσία αυτών των αποφθεγμάτων βρίσκεται κυρίως στο περιεχόμενο, όχι στη γλώσσα. Και η μετάφρασή τους μας συνδέει καλύτερα με την ουσία.

Houston, we have a problem

Μπορεί το πλήρωμα του Apollo 13 να μην κατάφερε να προσγειωθεί στο φεγγάρι, έμεινε όμως στην ιστορία χάρη στην ατάκα με την οποία ανέφερε στη βάση του Χιούστον ότι υπάρχει σοβαρό πρόβλημα. Από τότε χρησιμοποιείται κυρίως για πλάκα, όταν τα πράγματα γίνονται μαντάρα!

To be or not to be?

“Να είσαι ή να μην είσαι;” Ιδού η απορία! Το θεμελιώδες υπαρξιακό ερώτημα, διατυπωμένο με κρυστάλλινη σαιξπηρική ευκρίνεια.

We’ll always have Paris

“Θα έχουμε πάντα το Παρίσι” (ακόμη κι αν δεν ξαναβρεθούμε ποτέ). Ο Χάμφρει Μπόγκαρτ ετοιμάζεται να αποχωριστεί την Ίνγκριντ Μπέργκμαν στην Καζαμπλάνκα και την παρηγορεί όπως μόνο ένας cool ευαίσθητος τύπος ξέρει. Θυμίζοντάς της ότι κανείς δεν μπορεί να τους στερήσει την πιο όμορφη ανάμνηση όσων πρόλαβαν να ζήσουν.

Carpe diem!

Άδραξε τη μέρα! Φυσικά το είπε ο πιο γλυκός καθηγητής που έχει ποτέ πατήσει το πόδι του στη γη: Ο Ρόμπιν Ουίλιαμς, ως καθηγητής Κίτινγκ, στον Κύκλο των Χαμένων Ποιητών. Πολύ πριν από αυτόν το είχε εκστομίσει ο Οράτιος: Carpe diem. Γιατί η ζωή είναι μικρή.

Cogito ergo sum

Σκέφτομαι, άρα υπάρχω. Η καθαρή λογική του Καρτέσιου σε τρεις απλές λέξεις.

 

Find what you love and let it kill you

Βρες αυτό που αγαπάς και ασ’το να σε σκοτώσει. Το Facebook είναι σίγουρο ότι πρόκειται για απόφθεγμα του Τσαρλς Μπουκόφσκι, αλλά δεν υπάρχει καμία γραπτή πηγή που να το αποδεικνύει. Όπως και να έχει, είναι μια γνήσια μπουκοφσκική ατάκα κι ένας οδηγός ζωής για όποιον ζει με πάθος.

Stay away from negative people. They have a problem for every solution

Απόφυγε τους αρνητικούς ανθρώπους. Σε κάθε λύση βλέπουν κι ένα πρόβλημα. Αποδίδεται στον Άλμπερτ Αϊνστάιν.

Quiet people have the loudest minds

Οι σιωπηλοί άνθρωποι έχουν τα πιο “ηχηρά” μυαλά.

Easy come, easy go

Όπως έρχονται, έτσι φεύγουν. Όταν κερδίζεις κάτι χωρίς προσπάθεια, το αφήνεις εύκολα να χαθεί.

Better late than never

Κάλλιο αργά παρά ποτέ. Η ατάκα που δικαιολογεί τους αναβλητικούς κι εξαγριώνει τους συνεπείς εμφανίζεται γραπτά για πρώτη φορά στη μεσαιωνική Αγγλία και στις Ιστορίες του Καντέρμπερι.

There’s no such thing as a free lunch

Τίποτα δεν είναι τσάμπα. Όλα έχουν ένα κρυφό κόστος. Η φράση εμφανίζεται σε σατιρικές αμερικανικές εφημερίδες, λίγο πριν από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και παραμένει δημοφιλής.

If it ain’t broke, don’t fix it

Διαχρονική αρχή: Αν κάτι δουλεύει καλά μην το μαστορεύεις – γιατί είναι πιθανό αυτή η “τελευταία πινελιά” να το διαλύσει.

_______________________

Πηγή: Αντικλείδι

Σε όλη την ιστορία, πολυάριθμοι στοχαστές, προφήτες και απλοί άνθρωποι όρισαν την ευτυχία και όχι την ίδια τη ζωή ως υπέρτατο αγαθό. Στην αρχαία Ελλάδα, ο φιλόσοφος Επίκουρος εξηγούσε ότι η λατρεία των θεών είναι χαμένος χρόνος, ότι δεν υπάρχει ζωή μετά το θάνατο και ότι η ευτυχία είναι ο μοναδικός σκοπός της ζωής.

Οι περισσότεροι άνθρωποι στην αρχαιότητα απέρριπταν τον επικουρισμό, ο οποίος όμως σήμερα αποτελεί καθιερωμένη άποψη. Ο σκεπτικισμός απέναντι στη ζωή μετά το θάνατο δεν κάνει την ανθρωπότητα να αναζητά μόνο την αθανασία, αλλά και την επίγεια ευτυχία. Γιατί ποιος θα ήθελε να ζήσει για πάντα σε μια αιώνια δυστυχία;

Για τον Επίκουρο, η επιδίωξη της ευτυχίας ήταν μια προσωπική αναζήτηση. Αντίθετα, οι σύγχρονοι στοχαστές τη θεωρούν συνήθως συλλογικό εγχείρημα. Χωρίς κυβερνητικό σχεδίασμά, οικονομικούς πόρους και επιστημονική έρευνα, οι άνθρωποι δεν θα φτάσουν μακριά στην αναζήτηση της ευτυχίας. Αν η χώρα σας διαλύεται από πολέμους, αν η οικονομία βρίσκεται σε κρίση και η φροντίδα υγείας είναι ανύπαρκτη, το πιθανότερο είναι να είστε δυστυχισμένοι.

Στα τέλη του 18ου αιώνα, ο βρετανός φιλόσοφος Τζέρεμι Μπένθαμ δήλωνε ότι το υπέρτατο καλό είναι «η μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία για τον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων» και κατέληγε στο ότι ο μοναδικός άξιος λόγου στόχος του κράτους, της αγοράς και της επιστημονικής κοινότητας είναι η αύξηση της ανθρώπινης ευτυχίας. Οι πολιτικοί πρέπει να κάνουν ειρήνη, οι επιχειρηματίες να καλλιεργούν την ευμάρεια και οι σοφοί να μελετούν τη φύση – όχι για τη δόξα του βασιλιά, της χώρας ή του Θεού, αλλά έτσι ώστε εσείς κι εγώ να μπορούμε να ζήσουμε μια πιο ευτυχισμένη ζωή.

Κατά τη διάρκεια του 19ου και του 20ού αιώνα, μολονότι πολλοί υποστήριζαν στα λόγια το όραμα του Μπένθαμ, κυβερνήσεις, εταιρίες και εργαστήρια έστιαζαν σε πιο άμεσους και ξεκάθαρους στόχους. Οι χώρες μετρούσαν την επιτυχία τους με βάση την έκταση της επικράτειάς τους, την αύξηση του πληθυσμού τους και την αύξηση του ΑΕΠ τους – όχι με βάση την ευτυχία των κατοίκων τους. Βιομηχανοποιημένες χώρες όπως η Γερμανία, η Γαλλία και η Ιαπωνία θέσπισαν γιγαντιαία συστήματα εκπαίδευσης, υγείας και πρόνοιας, ωστόσο τα συστήματα αυτά είχαν στόχο κυρίως να ενισχύσουν τη χώρα και όχι να διασφαλίσουν την ατομική ευημερία.

Ιδρύθηκαν σχολεία για να παράγουν καταρτισμένους και πειθήνιους πολίτες που θα υπηρετούσαν πιστά τη χώρα. Στα δεκαοχτώ τους, οι νέοι δεν αρκούσε να είναι πατριώτες· έπρεπε να είναι και εγγράμματοι, ώστε να μπορούν να διαβάσουν τις διαταγές του ταξιάρχου και να μπορούν να καταρτίσουν τα αυριανά σχέδια μάχης. Έπρεπε να ξέρουν μαθηματικά για να μπορούν να υπολογίσουν την τροχιά ενός βλήματος ή να σπάσουν τον μυστικό κώδικα του εχθρού. Έπρεπε να κατανοούν στοιχειωδώς την ηλεκτρολογία, τη μηχανική και την ιατρική για να μπορούν να χρησιμοποιούν ασυρμάτους, να οδηγούν άρματα μάχης και να φροντίζουν τους τραυματισμένους συμπολεμιστές. Όταν απολύονταν από το στρατό, έπρεπε να υπηρετήσουν τη χώρα ως υπάλληλοι, δάσκαλοι και μηχανικοί, οικοδομώντας μια σύγχρονη οικονομία και πληρώνοντας πολλούς φόρους.

Το ίδιο ίσχυε και για το σύστημα δημόσιας υγείας. Στα τέλη του 19ου αιώνα, χώρες όπως η Γαλλία, η Γερμανία και η Ιαπωνία άρχισαν να παρέχουν δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη για τις μάζες. Χρηματοδοτούσαν τους εμβολιασμούς για τα νήπια, την ισορροπημένη διατροφή για τα παιδιά και τη σωματική αγωγή για τους εφήβους. Αποξήραιναν μολυσματικούς βάλτους, εξολόθρευαν κουνούπια και κατασκεύαζαν κεντρικά συστήματα αποχέτευσης. Ο στόχος δεν ήταν να κάνουν τους ανθρώπους ευτυχισμένους, αλλά να κάνουν ισχυρότερο το έθνος. Η χώρα χρειαζόταν ρωμαλέους στρατιώτες και εργάτες, υγιείς γυναίκες που θα μπορούσαν να γεννήσουν κι άλλους στρατιώτες και εργάτες, και γραφειοκράτες που στις 8 ακριβώς θα βρίσκονταν στο γραφείο τους, όχι άρρωστοι στο σπίτι.

Ακόμα και το σύστημα πρόνοιας είχε αρχικά σχεδιαστεί για το συμφέρον του κράτους, όχι για τις ανάγκες των ατόμων. Όταν ο Ότο φον Μπίσμαρκ εισήγαγε τις κρατικές συντάξεις και την κοινωνική ασφάλιση στη Γερμανία, στα τέλη του 19ου αιώνα, ο κύριος στόχος του ήταν να διασφαλίσει την αφοσίωση των πολιτών, όχι να αυξήσει την ευημερία τους. Πολεμούσες για τη χώρα σου στα δεκαοχτώ σου και πλήρωνες τους φόρους σου στα σαράντα, γιατί υπολόγιζες ότι το κράτος θα σε φροντίσει στα εβδομήντα σου.

Το 1776, οι Πατέρες του Έθνους των Ηνωμένων Πολιτειών θέσπισαν το δικαίωμα στην επιδίωξη της ευτυχίας ως ένα από τα τρία αναπαλλοτρίωτα ανθρώπινα δικαιώματα, μαζί με το δικαίωμα στη ζωή και το δικαίωμα στην ελευθερία. Έχει σημασία, ωστόσο, ότι η αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας κατοχύρωνε το δικαίωμα στην επιδίωξη της ευτυχίας, όχι στην ίδια την ευτυχία.

Είναι σημαντικό ότι ο Τόμας Τζέφερσον δεν κατέστησε το κράτος υπεύθυνο για την ευτυχία των πολιτών του. Αντίθετα, ο σκοπός του ήταν μόνο να περιορίσει την εξουσία του κράτους. Η κεντρική ιδέα ήταν να εξασφαλιστεί για τα άτομα μια ιδιωτική σφαίρα επιλογών, απαλλαγμένη από την κρατική επιτήρηση. Αν νομίζω ότι θα είμαι πιο ευτυχισμένος αν παντρευτώ τον Τζον αντί για τη Μέρι, αν μένω στο Σαν Φρανσίσκο αντί για το Σολτ Λέικ Σίτι κι αν δουλεύω σε μπαρ αντί σε φάρμα γαλακτοκομίας, είναι δικαίωμά μου να επιδιώξω την ευτυχία με τον δικό μου τρόπο, και το κράτος δεν πρέπει να παρέμβει, ακόμα κι αν η επιλογή μου είναι λανθασμένη.

Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες οι όροι έχουν αντιστραφεί και το όραμα του Μπένθαμ αντιμετωπίζεται πολύ πιο σοβαρά. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι τα κολοσσιαία συστήματα που δημιουργήθηκαν πριν από περισσότερο από έναν αιώνα για να ενισχύσουν το έθνος, θα έπρεπε στην πραγματικότητα να υπηρετούν την ευτυχία και την ευημερία των μεμονωμένων πολιτών. Δεν είμαστε εδώ για να υπηρετούμε το κράτος – εκείνο είναι εδώ για να υπηρετεί εμάς.

Το δικαίωμα στην επιδίωξη της ευτυχίας, που αρχικά το είχαν φανταστεί σαν έναν περιορισμό στην κρατική εξουσία, έχει μορφοποιηθεί ανεπαίσθητα στο δικαίωμα στην ευτυχία – σαν οι άνθρωποι να έχουν το φυσικό δικαίωμα να είναι ευτυχισμένοι και οτιδήποτε μας δυσαρεστεί να αποτελεί παραβίαση αυτού του θεμελιώδους ανθρώπινου δικαιώματος μας, οπότε το κράτος θα πρέπει να κάνει κάτι.

Στον 20ό αιώνα, το κατά κεφαλή ΑΕΠ ήταν ίσως το υπέρτατο μέτρο για την αξιολόγηση της εθνικής επιτυχίας. Από αυτή τη σκοπιά, η Σιγκαπούρη, που κάθε πολίτης της παράγει κατά μέσο όρο αγαθά και υπηρεσίες που αντιστοιχούν σε 56.000 δολάρια ετησίως, είναι πιο επιτυχημένη χώρα από την Κόστα Ρίκα, της οποίας οι πολίτες παράγουν μόνο 14.000 δολάρια ετησίως. Σήμερα όμως, στοχαστές, πολιτικοί, ακόμα και οικονομολόγοι, ζητούν την αντικατάσταση του ΑΕΠ με την ΑΕΕ – ακαθάριστη εθνική ευτυχία.

Στο κάτω κάτω, τι θέλουν οι άνθρωποι; Δεν θέλουν να παράγουν. Θέλουν να είναι ευτυχισμένοι. Η παραγωγή είναι σημαντική γιατί προσφέρει την υλική βάση για την ευτυχία. Αλλά είναι μόνο το μέσο, όχι ο σκοπός. Στη μια έρευνα μετά την άλλη, οι κάτοικοι της Κόστα Ρίκα αναφέρουν πολύ υψηλότερα επίπεδα ικανοποίησης από τη ζωή απ’ ό,τι οι κάτοικοι της Σιγκαπούρης. Τι θα προτιμούσατε να είστε, ένας πολύ παραγωγικός αλλά ανικανοποίητος Σιγκαπουριανός ή ένας λιγότερο παραγωγικός αλλά ικανοποιημένος Κοσταρικανός;

Αυτή η λογική θα μπορούσε να κάνει την ανθρωπότητα να θέσει την ευτυχία ως δεύτερο στόχο της για τον 21ο αιώνα. Με μια πρώτη ματιά, αυτό το σχέδιο μπορεί να φαίνεται σχετικά εύκολο. Αν ο λιμός, οι επιδημίες και οι πόλεμοι κοντεύουν να εξαφανιστούν, αν η ανθρωπότητα ζει μια πρωτοφανή ειρήνη και ευμάρεια, αν το προσδόκιμο ζωής αυξηθεί θεαματικά, όλα αυτά σίγουρα θα κάνουν τους ανθρώπους ευτυχισμένους, έτσι δεν είναι;

Όχι. Όταν ο Επίκουρος όριζε την ευτυχία ως υπέρτατο αγαθό, προειδοποιούσε τους μαθητές του ότι, για να γίνουν ευτυχισμένοι, χρειάζεται πολλή δουλειά. Τα υλικά επιτεύγματα από μόνα τους δεν μας ικανοποιούν για πολύ. Μάλιστα, το τυφλό κυνήγι του χρήματος, της δόξας και της απόλαυσης θα μας κάνει δυστυχισμένους. Ο Επίκουρος συνιστούσε, για παράδειγμα, να τρώει και να πίνει κανείς με μέτρο και να συγκρατεί τις σεξουαλικές του ορέξεις. Μακροπρόθεσμα, μια βαθιά φιλία θα μας δώσει περισσότερη ικανοποίηση απ’ ό,τι ένα ξέφρενο όργιο. Ο Επίκουρος σκιαγράφησε μια ολόκληρη ηθική με πράγματα που πρέπει και που δεν πρέπει να κάνουμε για να οδηγήσει τους ανθρώπους στο δύσκολο μονοπάτι της ευτυχίας.

Όπως φαίνεται, ο Επίκουρος είχε καταλάβει κάτι σημαντικό. Η ευτυχία δεν έρχεται εύκολα. Παρά τα πρωτοφανή μας επιτεύγματα στις τελευταίες δεκαετίες, δεν είναι καθόλου προφανές ότι οι σύγχρονοι άνθρωποι είναι σημαντικά πιο ικανοποιημένοι από τους προγόνους τους στο παρελθόν. Μάλιστα, υπάρχει το δυσοίωνο σημάδι ότι, παρά την αυξημένη ευμάρεια, άνεση και ασφάλεια, τα ποσοστά αυτοκτονιών στον ανεπτυγμένο κόσμο είναι επίσης πολύ υψηλότερα σε σχέση με τις παραδοσιακές κοινωνίες.

Στο Περού, την Αϊτή, τις Φιλιππίνες και τη Γκάνα -αναπτυσσόμενες χώρες  που μαστίζονται από φτώχεια και πολιτική αστάθεια- αυτοκτονούν κάθε χρόνο λιγότεροι από πέντε ανθρώπους στις 100.000. Σε πλούσιες και ειρηνικές χώρες πως η Ελβετία, η Γαλλία, η Ιαπωνία και η Νέα Ζηλανδία, αφαιρούν τη ζωή τους ετησίως πάνω από δέκα άτομα στις 100.000. Το 1985, η Νότια Κορέα ήταν μια σχετικά φτωχή χώρα, με αυστηρές παραδόσεις κι ένα αυταρχικό καθεστώς. Σήμερα η χώρα αυτή είναι ηγετική οικονομική δύναμη, οι πολίτες της έχουν ένα από τα υψηλότερα επίπεδα μόρφωσης στον κόσμο και απολαμβάνει ένα σταθερό και σχετικά φιλελεύθερο δημοκρατικό καθεστώς. Ωστόσο, ενώ το 1985 αυτοκτονούσαν περίπου εννέα Νοτιοκορεάτες στις 100.000, σήμερα το ετήσιο ποσοστό αυτοκτονιών είναι 36 στις 100.000.

Φυσικά, υπάρχουν και αντίθετες και πολύ πιο ενθαρρυντικές τάσεις. Έτσι, η δραστική μείωση της παιδικής θνησιμότητας έχει σίγουρα αυξήσει την ανθρώπινη ευτυχία, αποζημιώνοντας εν μέρει τους ανθρώπους για το άγχος της σύγχρονης ζωής. Εντούτοις, ακόμα κι αν είμαστε λίγο πιο ευτυχισμένοι από τους προγόνους μας, η αύξηση της ευημερίας μας είναι πολύ μικρότερη απ’ όσο θα μπορούσαμε να περιμένουμε. Στη Λίθινη Εποχή, ο μέσος άνθρωπος είχε στη διάθεσή του περίπου 4.000 θερμίδες ενέργειας κάθε μέρα. Σε αυτές δεν περιλαμβανόταν μόνο η τροφή, αλλά και η ενέργεια που επενδυόταν για τη δημιουργία εργαλείων, ένδυσης, τέχνης και φωτιάς.

Σήμερα, ο μέσος Αμερικανός χρησιμοποιεί 228.000 θερμίδες ενέργειας καθημερινά, όχι μόνο για να γεμίσει το στομάχι του, αλλά και το αυτοκίνητο, τον υπολογιστή, το ψυγείο και την τηλεόρασή του. Ο μέσος Αμερικανός χρησιμοποιεί εξήντα φορές περισσότερη ενέργεια από τον μέσο τροφοσυλλέκτη της Λίθινης Εποχής. Είναι, άραγε, και εξήντα φορές πιο ευτυχισμένος; Καλό θα ήταν να αντιμετωπίζουμε τέτοιες ρόδινες απόψεις με κάποιο σκεπτικισμό.

Κι ακόμα κι αν έχουμε ξεπεράσει πολλές από τις δυστυχίες τού χτες, η θετική απόκτηση ευτυχίας μπορεί να είναι κάτι πολύ πιο δύσκολο από την απλή κατάργηση της οδύνης. Το μόνο που χρειαζόταν για να χαρεί ένας πεινασμένος χωρικός του Μεσαίωνα ήταν ένα κομμάτι ψωμί. Πώς να φέρεις τη χαρά σε έναν βαριεστημένο, καλοπληρωμένο και παραταϊσμένο μηχανικό;

Το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα ήταν μια χρυσή εποχή για τις ΗΠΑ. Η νίκη στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στη συνέχεια η ακόμα πιο αποφασιστική νίκη στον Ψυχρό Πόλεμο τη μετέτρεψαν στη μεγαλύτερη παγκόσμια υπερδύναμη. Από το 1950 ώς το 2000, το αμερικανικό ΑΕΠ αυξήθηκε από τα 2 τρισεκατομμύρια δολάρια στα 12. Το πραγματικό κατά κεφαλή εισόδημα διπλασιάστηκε.

Το πρόσφατα επινοημένο αντισυλληπτικό χάπι έκανε το σεξ πιο ελεύθερο από ποτέ. Γυναίκες, ομοφυλόφιλοι, Αφροαμερικανοί και άλλες μειονότητες εξασφάλισαν επιτέλους ένα μεγαλύτερο κομμάτι από την αμερικανική πίτα. Μια πλημμύρα από φτηνά αυτοκίνητα, ψυγεία, κλιματιστικά, ηλεκτρικές σκούπες, πλυντήρια πιάτων, πλυντήρια ρούχων, τηλέφωνα, τηλεοράσεις και υπολογιστές έκανε αγνώριστη την καθημερινή ζωή. Ωστόσο, μελέτες έχουν δείξει ότι τα υποκειμενικά επίπεδα ευημερίας των Αμερικανών στη δεκαετία του 1990 παρέμεναν στα ίδια περίπου επίπεδα με τη δεκαετία του 1950.34

Στην Ιαπωνία, το μέσο πραγματικό εισόδημα πολλαπλασιάστηκε επί πέντε από το 1958 μέχρι το 1987, σε μια από τις περιπτώσεις ταχύτερης οικονομικής ανάπτυξης στην ιστορία. Ο αντίκτυπος που είχε αυτή η χιονοστιβάδα πλούτου, μαζί με τις αμέτρητες θετικές και αρνητικές αλλαγές στον τρόπο ζωής και τις κοινωνικές σχέσεις, στα υποκειμενικά επίπεδα ευημερίας των Ιαπώνων ήταν εντυπωσιακά μικρός. Οι Ιάπωνες στη δεκαετία του 1990 ήταν το ίδιο ικανοποιημένοι -ή δυσάρεστημένοι- με τη δεκαετία του 1950.

Φαίνεται ότι η ευτυχία μάς κοντράρει σε κάποια μυστηριώδη γυάλινη οροφή που δεν της επιτρέπει να αυξηθεί, παρά τα άνευ προηγουμένου επιτεύγματά μας. Ακόμα κι αν εξασφαλίσουμε δωρεάν τροφή για όλους, θεραπεύσουμε όλες τις ασθένειες και διασφαλίσουμε την παγκόσμια ειρήνη, η γυάλινη αυτή οροφή δεν είναι βέβαιο ότι θα σπάσει. Η επίτευξη της πραγματικής ευτυχίας δεν θα είναι πολύ ευκολότερη από το ξεπέρασμα των γηρατειών και του θανάτου.

Η γυάλινη οροφή της ευτυχίας στηρίζεται σε δύο γερούς πυλώνες, έναν ψυχολογικό κι έναν βιολογικό.

Στο ψυχολογικό επίπεδο, η ευτυχία εξαρτάται από τις προσδοκίες και όχι από τις αντικειμενικές συνθήκες.

Δεν ευχαριστιόμαστε επειδή ζούμε μια ειρηνική και πλούσια ζωή. Αντίθετα, ευχαριστιόμαστε όταν η πραγματικότητα ταιριάζει με τις προσδοκίες μας. Το άσχημο είναι πως, όσο βελτιώνονται οι συνθήκες, αυξάνονται και οι προσδοκίες. Μια εντυπωσιακή βελτίωση των συνθηκών, όπως αυτή που έχει βιώσει η ανθρωπότητα τις τελευταίες δεκαετίες, μεταφράζεται σε υψηλότερες προσδοκίες και όχι μεγαλύτερη ικανοποίηση. Αν δεν κάνουμε κάτι γι’ αυτό, μπορεί και τα μελλοντικά μας επιτεύγματα να μας αφήσουν με την ίδια έλλειψη ικανοποίησης.

Σε βιολογικό επίπεδο, τόσο οι προσδοκίες μας όσο και η ευτυχία μας καθορίζονται από τη βιοχημεία μας και όχι από την οικονομική, κοινωνική ή πολιτική κατάσταση.

Σύμφωνα με τον Επίκουρο, νιώθουμε ευτυχισμένοι όταν βιώνουμε ευχάριστες αισθήσεις και είμαστε απαλλαγμένοι από τις δυσάρεστες. Με παρόμοιο τρόπο, ο Τζέρεμι Μπένθαμ υποστήριζε ότι η φύση έδωσε στον άνθρωπο δύο αφέντες -την απόλαυση και τον πόνο-, κι αυτοί είναι οι μόνοι που καθορίζουν ό,τι κάνουμε, λέμε και σκεφτόμαστε. Ο διάδοχος του Μπένθαμ, ο Τζον Στιούαρτ Μιλ, εξήγησε ότι η ευτυχία δεν είναι παρά απόλαυση και απουσία πόνου και ότι πέρα από την απόλαυση και τον πόνο δεν υπάρχει καλό και κακό. Όποιος προσπαθεί να συναγάγει το καλό και το κακό από κάτι άλλο (όπως ο λόγος του Θεού ή το εθνικό συμφέρον) σας κοροϊδεύει, όπως ίσως και τον εαυτό του.

Στην εποχή του Επίκουρου, κάτι τέτοιο θα ήταν βλασφημία. Στην εποχή του Μπένθαμ και του Μιλ, ήταν μια ριζική ανατροπή. Αλλά στις αρχές του 21ου αιώνα, είναι η επιστημονική ορθοδοξία. Σύμφωνα με τις επιστήμες της ζωής, η ευτυχία και η οδύνη δεν είναι τίποτα άλλο παρά διαφορετικές ισορροπίες σωματικών αισθήσεων. Δεν αντιδρούμε στα συμβάντα του εξωτερικού κόσμου, αλλά στις αισθήσεις μέσα στο σώμα μας. Κανείς δεν υποφέρει επειδή έχασε τη δουλειά του, επειδή χώρισε ή επειδή η κυβέρνηση ξεκίνησε έναν πόλεμο.

Το μόνο πράγμα που κάνει τους ανθρώπους δυστυχισμένους είναι οι δυσάρεστες αισθήσεις στο σώμα τους. Το να χάσει κανείς τη δουλειά του μπορεί σίγουρα να είναι αιτία κατάθλιψης, αλλά η ίδια η κατάθλιψη είναι ένα είδος δυσάρεστης σωματικής αίσθησης. Χίλια πράγματα μπορεί να μας θυμώσουν, αλλά ο θυμός δεν είναι κάτι αφηρημένο. Εμφανίζεται πάντα σαν μια αίσθηση ζέστης και έντασης στο σώμα, και αυτό είναι που κάνει το θυμό τόσο εξοργιστικό. Δεν λέμε τυχαία ότι «βράζουμε» από θυμό.

Αντίστροφα, η επιστήμη λέει ότι κανείς ποτέ δεν έγινε ευτυχισμένος επειδή πήρε μια προαγωγή, επειδή κέρδισε το λαχείο ή έστω επειδή βρήκε την αληθινή αγάπη. Οι άνθρωποι γίνονται ευτυχισμένοι από ένα και μόνο πράγμα – τις ευχάριστες αισθήσεις στο σώμα τους. ….

Ισχύει και το αντίθετο. Αν μόλις απολυθήκατε (ή χάσατε έναν αποφασιστικής σημασίας ποδοσφαιρικό αγώνα), αλλά δεν βιώνετε δυσάρεστες αισθήσεις (ίσως επειδή έχετε πάρει κάποιο χάπι), μπορεί να συνεχίζετε να αισθάνεστε ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος του κόσμου.

Το κακό είναι ότι οι ευχάριστες αισθήσεις σύντομα υποχωρούν και αργά ή γρήγορα μετατρέπονται σε δυσάρεστες… Αν θέλω να νιώσω ξανά αυτές τις υπέροχες αισθήσεις, πρέπει να πάρω κι άλλη προαγωγή. Και μετά κι άλλη. Κι αν δεν πάρω προαγωγή, μπορεί τελικά να καταλήξω πολύ πιο πικραμένος και θυμωμένος απ’ ό,τι αν είχα παραμείνει ένα ταπεινό πιόνι.

Για όλα αυτά φταίει η εξέλιξη. Για αμέτρητες γενιές, το βιοχημικό μας σύστημα έχει προσαρμοστεί έτσι ώστε να αυξάνει τις πιθανότητές μας για επιβίωση και αναπαραγωγή, όχι την ευτυχία μας. Το βιοχημικό σύστημα ανταμείβει τις πράξεις που ευνοούν την επιβίωση και την αναπαραγωγή με ευχάριστες αισθήσεις. Αλλά πρόκειται απλώς για εφήμερα διαφημιστικά κόλπα. Παλεύουμε για να αποκτήσουμε τροφή και ερωτικούς συντρόφους, για να αποφύγουμε τη δυσάρεστη αίσθηση της πείνας και για να απολαύσουμε ευχάριστες γεύσεις και υπέροχους οργασμούς. Αλλά οι ευχάριστες γεύσεις και οι υπέροχοι οργασμοί δεν κρατάνε για πολύ, κι αν θέλουμε να τα ξανανιώσουμε, πρέπει να ψάξουμε για περισσότερη τροφή και συντρόφους.

***

Γιουβάλ Νόα Χαράρι – Homo Deus. Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος

Πηγή: Αντικλείδι