Και κάτι άλλο... (275 άρθρα)

Να και ένα εκπληκτικό και σημαντικό γεγονός: Η πνευματική εργασία και μόνο δεν κουράζει. Ακούγεται παράλογο. Πριν λίγα χρόνια όμως, οι επιστήμονες προσπάθησαν να διαπιστώσουν πόσο χρόνο μπορεί να εργάζεται το ανθρώπινο μυαλό μέχρι να φτάσει σε «μειωμένη ικανότητα έργου» (ο επιστημονικός ορισμός της κούρασης). Με μεγάλη έκπληξή τους, οι επιστήμονες αυτοί διαπίστωσαν ότι το αίμα που περνάει από τον εγκέφαλο – όταν είναι ενεργός – δεν παρουσιάζει καθόλου ενδείξεις κόπωσης!

Αν πάρουμε αίμα από τις φλέβες ενός χειρώνακτα την ώρα που εργάζεται, θα διαπιστώσουμε ότι είναι γεμάτο από «τοξίνες της κούρασης» και παραπροϊόντα της κούρασης. Αλλά αν παίρναμε μια σταγόνα αίμα από τον εγκέφαλο του Άλμπερτ Αϊνστάιν στο τέλος μιας μέρας, δεν θα περιείχε καθόλου τοξίνες της κούρασης.

Σε ό,τι αφορά τον εγκέφαλο, μπορεί να δουλεύει «εξίσου καλά και γρήγορα και μετά από οχτώ και μετά από δώδεκα ώρες δουλειάς όσο και στην αρχή». Το μυαλό είναι ολότελα ακαταπόνητο. Επομένως … τι σε κουράζει;

Οι ψυχίατροι δηλώνουν ότι η περισσότερη κούρασή μας προέρχεται από την πνευματική και τη συναισθηματική μας κατάσταση. Ένας από τους πιο διακεκριμένους ψυχιάτρους της Αγγλίας, ο Τζ. Α. Χάντφιλντ*, γράφει στο βιβλίο του The psychology of Power (Η ψυχολογία της Δύναμης): Το μεγαλύτερο μέρος της κούρασης από την οποία υποφέρουμε έχει πνευματική αιτία· στην πραγματικότητα, η εξουθένωση από αποκλειστικά βιολογική αιτία είναι σπάνια.

Ένας από τους πιο διακεκριμένους Αμερικανούς ψυχιάτρους, ο δρ. Α. Α. Μπριλ,* προχωράει ακόμη πιο πέρα. Δηλώνει ότι «εκατό τοις εκατό της κούρασης ενός υπαλλήλου γραφείου με καλή υγεία οφείλεται σε ψυχολογικούς παράγοντες – και εννοούμε συναισθηματικούς παράγοντες».

Τι είδους συναισθηματικοί παράγοντες κουράζουν τον υπάλληλο γραφείου; Η χαρά; Η ικανοποίηση; Όχι! Ποτέ! Η άνοια, η δυσαρέσκεια, το αίσθημα ότι δεν υπάρχει εκτίμηση, το αίσθημα μιας ματαιότητας, μιας αδημονίας, η ανησυχία, το άγχος – αυτοί είναι οι συναισθηματικοί παράγοντες που εξουθενώνουν τον υπάλληλο γραφείου, που τον κάνουν ευάλωτο στα κρυολογήματα, που μειώνουν την παραγωγικότητά του, και τον στέλνουν σπίτι με νευρικούς πονοκεφάλους. Ναι· κουραζόμαστε επειδή τα συναισθήματά μας προκαλούν νευρική ένταση στο σώμα μας.

Η ασφαλιστική εταιρεία Metropolitan Life υπέδειξε σε ένα φυλλάδιό της σχετικά με την κούραση:

« Από μόνη της η σκληρή δουλειά» λέει αυτή η μεγάλη εταιρεία ασφαλειών ζωής, «σπάνια προκαλεί κούραση που να μην μπορεί να θεραπευτεί με έναν καλό ύπνο ή με ξεκούραση…Οι τρεις πιο συνηθισμένες αιτίες της κούρασης είναι οι ανησυχίες, το άγχος, και η συναισθηματική αναστάτωση. Συχνά είναι οι πραγματικοί υπαίτιοι ακόμη και όταν η αιτία μοιάζει να βρίσκεται στην σωματική ή στην πνευματική εργασία… Να θυμάστε ότι κάθε τεντωμένος μυς είναι ένας μυς σε λειτουργία. Χαλαρώστε! Φυλάξτε την ενέργειά σας για πιο σημαντικά καθήκοντα».

Σταμάτα αυτή τη στιγμή, όπου και αν βρίσκεσαι, και εξέτασε τον εαυτό σου. Αγριοκοιτάς το βιβλίο καθώς διαβάζεις αυτές τις γραμμές; Αισθάνεσαι ένταση ανάμεσα στα μάτια σου;  Κάθεσαι χαλαρά στο κάθισμά σου; Ή μήπως καμπουριάζεις τους ώμους σου; Είναι τεντωμένοι οι μύες του προσώπου σου; Εάν το σώμα σου δεν είναι χαλαρό και άνετο σαν μια πάνινη κούκλα, προκαλείς ακόμη και αυτή τη στιγμή νευρική και μυϊκή ένταση. Προκαλείς νευρική ένταση και νευρική κούραση.

Γιατί προκαλούμε αυτές τις άχρηστες εντάσεις όταν κάνουμε πνευματική εργασία; Ο Ντάνιελ Γ. Τζόσλιν λέει: «Διαπιστώνω ότι το σημαντικότερο εμπόδιο… είναι η σχεδόν καθολική πεποίθηση ότι η σκληρή δουλειά σημαίνει και μια αίσθηση έντονης προσπάθειας, διαφορετικά δεν έγινε καλά». Γι’ αυτό, όταν συγκεντρωνόμαστε συνοφρυωνόμαστε. Καμπουριάζουμε τους ώμους μας. Επιστρατεύουμε τους μυς μας να κάνουν κινήσεις προσπάθειας – που βέβαια σε τίποτα δεν βοηθούν τον εγκέφαλό μας στην λειτουργία του.

Να μια καταπληκτική αλλά και τραγική αλήθεια: Εκατομμύρια άνθρωποι που ούτε θα διανοούνταν να σπαταλήσουν τα χρήματά τους, σπαταλούν και χαραμίζουν την ενέργειά τους με την απερισκεψία επτά μεθυσμένων ναυτικών στη Σιγκαπούρη.

Ποια είναι η απάντηση σε αυτή τη νευρική κούραση; Χαλάρωσε! Χαλάρωσε! Χαλάρωσε! Μάθε να χαλαρώνεις την ώρα που εργάζεσαι!

Εύκολο; Όχι. Θα χρειαστεί πιθανότατα να ανατρέψετε συνήθειες μιας ζωής. Αλλά αξίζει τον κόπο, επειδή μπορεί να αλλάξει επαναστατικά την ζωή σου! Στο δοκίμιό του The Gospel of Relaxation (Το ευαγγέλιο της χαλάρωσης) ο Γουίλιαμ Τζέιμς λέει: « Η αμερικανική υπερένταση και η σπασμωδικότητα και η ένταση και η αγωνία στην έκφραση του προσώπου… είναι κακές συνήθειες, τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο». Η ένταση είναι συνήθεια. Η χαλάρωση είναι συνήθεια. Οι κακές συνήθειες κόβονται, οι καλές μαθαίνονται.

Πώς θα χαλαρώσεις; Αρχίζοντας από το μυαλό ή αρχίζοντας από τα νεύρα; Ούτε από το ένα θα αρχίσεις, ούτε από το άλλο. Θα ξεκινάς πάντα χαλαρώνοντας τους μυς σου!

Ας δοκιμάσουμε. Για να καταλάβεις πώς γίνεται, ας υποθέσουμε ότι ξεκινάς από τα μάτια σου. Διάβασε ολόκληρη αυτή την παράγραφο και όταν φτάσεις στο τέλος της, ακούμπησε στην πλάτη της καρέκλας σου, κλείσε τα μάτια σου, και πες σιωπηλά στα μάτια σου: «Ήρεμα. Ήρεμα. Όχι ένταση, όχι σφίξιμο. Ήρεμα. Ήρεμα». Συνέχισε να το επαναλαμβάνεις ξανά και ξανά, πολύ αργά, επί ένα λεπτό…

Δεν παρατήρησες ότι μετά από μερικά  δευτερόλεπτα οι μύες των ματιών άρχισαν να υπακούουν; Δεν αισθάνθηκες σαν κάποιο χέρι να σάρωσε και να απομάκρυνε την ένταση; Όσο απίστευτο και αν φαίνεται, μέσα σε αυτό το ένα λεπτό πήρες ένα δείγμα από όλους τους κώδικες και τα μυστικά της τέχνης της χαλάρωσης. Μπορείς να κάνεις το ίδιο πράγμα με το σαγόνι, με τους μυς του προσώπου, με το λαιμό, με τους ώμους, με ολόκληρο το σώμα σου. Αλλά το πιο σημαντικό όργανο από όλα είναι το μάτι. Ο δρ. Έντμουντ Τζέικομπσον, του πανεπιστημίου του Σικάγου, έφτασε στο σημείο να πει ότι όποιος μπορέσει να χαλαρώσει εντελώς τους μυς των ματιών, μπορεί να ξεχάσει όλα τα προβλήματά  του! Ο λόγος που είναι τόσο σημαντικά τα μάτια στη χαλάρωση της νευρικής έντασης είναι ότι καταναλώνουν το ένα τέταρτο ολόκληρης της νευρικής ενέργειας που καταναλώνεται από το σώμα. Γι’ αυτό άλλωστε και τόσο πολλοί άνθρωποι με τέλεια όραση υποφέρουν από ασθενωπία. Επειδή προκαλούν ένταση στα μάτια τους.

Η διάσημη συγγραφέας Βίκι Μπάουμ* είπε ότι όταν ήταν παιδί, γνώρισε έναν ηλικιωμένο άντρα που της δίδαξε ένα από τα πιο σημαντικά μαθήματα της ζωής της. Είχε πέσει και είχε πληγώσει τα γόνατά της και είχε χτυπήσει τον καρπό της. Ο ηλικιωμένος άντρας, που κάποτε ήταν κλόουν σε τσίρκο, τη σήκωσε· καθώς τη βοηθούσε να τινάξει τα ρούχα της, της είπε: «Ο λόγος που χτύπησες είναι επειδή δεν ξέρεις πώς να χαλαρώνεις. Πρέπει να κάνεις πως είσαι χαλαρή σαν κάλτσα, σαν μια παλιά τσαλακωμένη κάλτσα. Έλα, θα σου δείξω πώς να το κάνεις».

Εκείνος ο ηλικιωμένος άντρας δίδαξε τη Βίκι Μπάουμ και τα άλλα παιδιά πώς να πέφτουν και πώς να κάνουν τούμπες προς τα μπρος και προς τα πίσω. Και συνεχώς επέμενε; «Να φαντάζεσαι τον εαυτό σου σαν παλιά τσαλακωμένη κάλτσα. Τότε αναγκαστικά πρέπει να χαλαρώσεις!»

Μπορείς να χαλαρώνεις τις πιο περίεργες στιγμές, σχεδόν οπουδήποτε και αν βρίσκεσαι. Απλώς μην προσπαθήσεις για να χαλαρώσεις. Χαλάρωση σημαίνει απουσία κάθε έντασης και προσπάθειας. Φαντάσου ηρεμία και χαλάρωση. Άρχισε να φαντάζεσαι τη χαλάρωση στους μυς των ματιών και του προσώπου σου, επαναλαμβάνοντας ξανά και ξανά τα λόγια «ήρεμα…ήρεμα… ήρεμα και χαλάρωσε». Νιώσε την ενέργεια να ρέει από τους μυς του προσώπου σου μέχρι το κέντρο του σώματός σου. Φαντάσου τον εαυτό σου ελεύθερο από κάθε ένταση, σαν μωρό παιδί.

Αυτό συνήθιζε να κάνει και η Γκάλι – Κούρτσι,* η μεγάλη σοπράνο. Η Χέλεν Τζέπσον* μου είπε ότι είχε δει συχνά την Γκάλι – Κούρτσι πριν από τις παραστάσεις της να κάθεται σε μια καρέκλα με όλους τους μυς της χαλαρούς, τόσο χαλαρούς που το κάτω σαγόνι της πραγματικά της κρεμόταν. Μια εξαιρετική συνήθεια – την βοηθούσε να μην αγχώνεται υπερβολικά πριν ανέβει στο παλκοσένικο και προλάβαινε την κούραση.

Να τέσσερις ιδέες που θα σε βοηθήσουν να μάθεις να χαλαρώνεις:

1. Να χαλαρώνεις και σε «περίεργες» στιγμές. Να «λύνεις» το σώμα σου σαν να ήταν παλιά κάλτσα. Όταν δουλεύω, έχω πάνω στο γραφείο μου μια παλιά καφέ κάλτσα – για να θυμάμαι πόσο χαλαρός πρέπει να είμαι. Πήρες ποτέ στα χέρια σου ένα γατάκι που κοιμάται στη λιακάδα; Αν ναι, θα κρεμόταν από τα χέρια σου σαν βρεγμένη εφημερίδα. Ακόμη και οι γιόγκι στην Ινδία λένε ότι, όποιος θέλει να μάθει τέλεια την τέχνη της χαλάρωσης, πρέπει να μελετήσει τη γάτα. Ποτέ μου δεν είδα κουρασμένη γάτα, γάτα σε νευρική κατάρρευση, ή γάτα να υποφέρει από αϋπνία, ανησυχία, ή έλκος του στομάχου. Πιθανότατα θα αποφεύγεις κι εσύ τέτοιες καταστροφές αν μάθεις να χαλαρώνεις όπως η γάτα.
2. Να δουλεύεις σε όσο γίνεται περισσότερο άνετη στάση. Να θυμάσαι ότι οι εντάσεις στο σώμα προκαλούν πόνους στους ώμους και νευρική κούραση.
3. Να εξετάζεις τον εαυτό σου τέσσερις με πέντε φορές κάθε μέρα και να αναρωτιέσαι: «Μήπως κάνω τη δουλειά μου πιο κοπιαστική από όσο είναι στην πραγματικότητα; Μήπως χρησιμοποιώ μυς που δεν έχουν σχέση με τη δουλειά που κάνω;». Αυτό θα σε βοηθήσει να καλλιεργήσεις τη συνήθεια να χαλαρώνεις και, όπως λέει ο δρ. Ντέιβιντ Χάρολντ Φινκ, «οι δύο στους τρεις που ξέρουν καλά από ψυχολογία πιστεύουν ότι είναι θέμα συνήθειας».
4. Να εξετάζεις ξανά τον εαυτό σου στο τέλος κάθε μέρας και να αναρωτιέσαι: «Πόσο κουρασμένος είμαι; Αν είμαι κουρασμένος, δεν οφείλεται στην πνευματική μου εργασία αλλά στον τρόπο με τον οποίο την έκανα». «Δεν μετράω τα επιτεύγματά μου» λέει ο Ντ. Γ. Τζόσλιν, «από το πόσο κουρασμένος είμαι στο τέλος κάθε μέρας, αλλά από το πόσο κουρασμένος δεν είμαι». Όπως λέει, «όταν αισθάνομαι ιδιαίτερα κουρασμένος στο τέλος κάποιας μέρας ή όταν νιώθω εκνευρισμό που αποκαλύπτει ότι τα νεύρα μου είναι κουρασμένα, γνωρίζω πέρα από κάθε αμφιβολία ότι η μέρα μου δεν ήταν αποδοτική – και ποσοτικά, και ποιοτικά». Αν κάθε επιχειρηματίας στην Αμερική μάθαινε αυτό το μάθημα, ο αριθμός των θανάτων από ασθένειες της «υπερέντασης» θα μειωνόταν κατακόρυφα μονομιάς. Και θα σταματούσαμε να γεμίζουμε τα σανατόρια και τα άσυλά μας με ανθρώπους που «έσπασαν» από την κούραση και τις ανησυχίες.

Μάθε να χαλαρώνεις ενώ δουλεύεις

Μια φορά κι έναν καιρό, σε ένα γαλήνιο και ακμαίο σουλτανάτο, πολύ μακριά από μας, ο ηλικιωμένος, σοφός και αγαπητός σουλτάνος Μοχάντ, μόλις είχε μάθει από τους γιατρούς του ότι η αρρώστια του δεν μπορούσε να θεραπευτεί και ότι είχε ελάχιστες μέρες ζωής. Ο Μεγάλος Βεζίρης (ο πρωθυπουργός ας πούμε) τον συμβούλεψε ότι έπρεπε να οργανώσει αμέσως τη διαδοχή του ώστε να αποτρέψει αναταραχές στην οικογένεια και στο σουλτανάτο.Ο Μοχάντ είχε 4 γιους. Τον Γιασίν τον Πολιτικό, τον Χαμζά τον Καδή (δικαστής, εισαγγελέας), τον Ισά τον Ιεροκήρυκας και τον Μπάντις τον Επιστήμονα. Για να επιλέξει τον διάδοχό του μια μέρα τους φώναζε έναν έναν και τους έκανε την ίδια ερώτηση.

Πρώτος μπήκε Γιασίν ο πολιτικός κι ο Σουλτάνος ρώτησε τον μεγαλύτερο γιο του:

• Γιε μου, αν επέλεγα να σου παραδώσω τον θρόνο μου, πώς θα υπερασπιζόσουν τις ιδέες και τα πιστεύω μας.

• Πατέρα, του λέει ο Γιασίν, σαν έμπειρος πολιτικός, ξέρω τους ανθρώπους μας, ξέρω τι τους αρέσει, ξέρω τι σκέφτονται και τι πιστεύουν και ξέρω τι θέλουν. Θα τους ευχαριστούσα λέγοντας τα λόγια που θέλουν να ακούσουν ώστε να ενισχύσω τη θέση μου με αποδοχή και δημοφιλία.

Στη συνέχεια ήρθε ο εισαγγελέας Χαμζά και τον ρώτησε το ίδιο:

• Γιε μου, αν επέλεγα να σου παραδώσω τον θρόνο μου, πώς θα υπερασπιζόσουν τις ιδέες και τα πιστεύω μας.

• Πατέρα, απάντησε ο Χαμζά, σαν έμπειρος εισαγγελέας, έμαθα ότι οι ιδέες και τα πιστεύω μας είναι αυτό που είμαστε. Όποιος τα αμφισβητούσε, θα τον ρωτούσα γιατί μετατράπηκε σε εχθρό του λαού μας. Θα έκρινα ανηλεώς τις νέες και ξένες ιδέες και πεποιθήσεις του βρίσκοντας τις αδυναμίες τους και εκθέτοντας πόσο λάθος, διεφθαρμένες και επικίνδυνες μπορεί να γίνουν. Οι ξενόφερτες ιδέες αποτελούν απειλή και σου ορκίζομαι να τις πολεμάω μέχρι την τελευταία μου πνοή.

Μετά τον επισκέφτηκε ο Ίσα ο Ιεροκήρυκας.

• Γιε μου, αν επέλεγα να σου παραδώσω τον θρόνο μου, πώς θα υπερασπιζόσουν τις ιδέες και τα πιστεύω μας.

• Πατέρα, σαν έμπειρος ιεροκήρυκας, έχω μάθει ότι οι ιδέες και τα πιστεύω μας είναι αυτό που είμαστε. Αν κάποιος τα αμφισβητήσει, θα ήταν σαν να αμφισβητούσε την πίστη του στον λαό μας. Θα του έδειχνα πόσο αγνές και όμορφες και ανώτερες είναι οι δικές μας ιδέες και τα πιστεύω. Έχουν κάνει αυτό το σουλτανάτο αυτό που είναι, και ορκίζομαι να τις υπερασπιστώ και να τις κηρύττω μέχρι την τελευταία μου πνοή.

Τέλος πήγε κι ο μικρότερος, ο Μπάντις ο Επιστήμονας και πάλι η ίδια ερώτηση από τον Σουλτάνο.

• Γιε μου, αν επέλεγα να σου παραδώσω τον θρόνο μου, πώς θα υπερασπιζόσουν τις ιδέες και τα πιστεύω μας.

• Πατέρα, σαν έμπειρος επιστήμονας, δεν θα γίνω σκλάβος σε καμία ιδέα ή πεποίθηση. Υψηλότερες αξίες μου είναι η καλοσύνη κι η αλήθεια. Θα ήμουν ένας Σουλτάνος που οδηγείται από την αγάπη και καθοδηγείται από τη λογική. Εάν κάποιος διαφωνεί με τις ιδέες μου και φέρει νέες, θα τις άκουγα προσεκτικά και θα εξέταζα τα γεγονότα και τα επιχειρήματα. Αν μου αποδείξει ότι οι ιδέες μου είναι λανθασμένες, θα τον ευχαριστήσω και θα τον ανταμείψω που με έκανε σοφότερο. Ο ανόητος προσπαθεί να κερδίσει κάθε διαμάχη, ενώ ο σοφός προσπαθεί να αποκαλύψει την αλήθεια.

Ο Σουλτάνος είπε στους γιους του ότι θα χρειαζόταν ακόμη μια μέρα για να το σκεφτεί. Θα τους ενημέρωνε ο Μεγάλος Βεζίρης αμέσως μόλις έπαιρνε την τελική του απόφαση.

Την επόμενη μέρα, τα τέσσερα αδέρφια πήγαν στο παλάτι, ανυπόμονα να ακούσουν την απόφαση. Προς έκπληξή τους όμως, ο Μέγας Βεζίρης τους ανακοίνωσε ότι ο Σουλτάνος πέθανε τη νύχτα, πριν προλάβει να πει σε κανέναν για την επιλογή του. . .

* * *

Δεν το αντιλαμβανόμαστε, τουλάχιστον όχι όλοι κι όχι στην έκταση που πρέπει, αλλά και οι τέσσερις γιοι του Σουλτάνου διαβιούν εντός μας. Καθένας τους μπορεί να στρογγυλοκαθίσει στο θρόνο του μυαλού μας και να ηγηθεί της σκέψης μας ανάλογα με το θέμα και την στιγμή.

Τα τρία μεγαλύτερα αδέρφια είναι συνήθως αυτοί που κυβερνάνε τον περισσότερο καιρό. Εξελιχθήκαμε για να σκεφτόμαστε “φυσιολογικά” σαν πολιτικοί, εισαγγελείς και ιεροκήρυκες. Ο “επιστήμονας” είναι ο μόνος τρόπος σκέψης που δεν είναι “φυσικός” και απαιτεί συνειδητή προσπάθεια. Η λογική κι ο ορθολογισμός κατά τη γνώμη μου δεν ήταν δα και ζητούμενο μέχρι πρόσφατα στην ανθρωπότητα. Μετά την αναγέννηση, μην σας πω πριν κανα δυο αιώνες, ξεκίνησαν οι όποιες προσπάθειες.

Η εξελικτική ψυχολογία μάλιστα υποστηρίζει ότι οι τρεις πρώτοι τρόποι σκέψης είναι οι βέλτιστοι για να κάνουν κοινωνικούς δεσμούς, όχι η αντικειμενική αλήθεια. Υπό αυτή την έννοια, το να σκέφτεσαι σαν πολιτικός, εισαγγελέας ή ιεροκήρυκας έχει μεγαλύτερη εξελικτική χρησιμότητα από το να σκέφτεσαι σαν επιστήμονας. Για να επιβιώσεις και να αναπαραχθείς, το να έχεις πιστούς φίλους είναι πιο χρήσιμο από το να έχεις δίκιο. Η φυλετική σκέψη είναι προγραμματισμένη βαθιά στη βιολογία μας. Και μάλλον δεν θα φύγει γρήγορα.

***

Aπό το βιβλίο Think again, του Adam Grant, σε μετάφραση κι επιμέλεια Γιώργου Γιώτη

Πηγή

Ο Ρίτσαρντ Φάινμαν, ο μεγαλύτερος φυσικός του δευτέρου μισού του εικοστού αιώνα, έγραψε στην αρχή των  υπέροχων εισαγωγικών μαθημάτων του φυσικής:

Εάν, σε κάποιον κατακλυσμό, καταστρεφόταν όλη η επιστημονική γνώση, και μόνο μία πρόταση δια σωζόταν για τις επόμενες γενιές, ποια πρόταση θα περιείχε τις περισσότερες πληροφορίες με τις λιγότερες δυνατές λέξεις; Πιστεύω ότι είναι η ατομική υπόθεση, ή το ατομικό γεγονός, ή όπως αλλιώς θέλετε να το πείτε, ότι, δηλαδή, όλα τα πράγματα είναι φτιαγμένα από άτομα — μικρά σωματίδια τα οποία βρίσκονται σε διαρκή κίνηση, που έλκονται μεταξύ τους όταν βρίσκονται σε μικρή  απόσταση αλλά απωθούνται όταν πιέζονται το ένα πάνω στο άλλο. Σε αυτή τη μία πρόταση θα βρείτε μια τεράστια ποσότητα πληροφορίας για τον κόσμο, εάν απλά χρησιμοποιήσετε λίγη φαντασία και σκέψη.

Χωρίς καμία γνώση σύγχρονης φυσικής, ο Δημόκριτος είχε ήδη καταλήξει στην ιδέα ότι τα πάντα αποτελούνται από αδιαίρετα σωματίδια. Πως τα κατάφερε;

Διατύπωσε επιχειρήματα βασισμένα στην παρατήρηση. Για παράδειγμα, φαντάστηκε, ορθά, ότι η φθορά  ενός τροχού, ή το στέγνωμα των ρούχων σε ένα  σχοινί, θα μπορούσε να οφείλεται στην αργή αποδέσμευση  σωματιδίων ξύλου η νερού. Διέθετε όμως και επιχειρήματα φιλοσοφικής φύσεως. Ας εστιάσουμε σε αυτά, γιατί η ισχύς τους φτάνει μέχρι και την κβαντική βαρύτητα.

Ο Δημόκριτος επεσήμανε ότι η ύλη δε θα  μπορούσε  να είναι ένα συνεχές όλον, διότι ο ισχυρισμός ότι θα πρέπει να είναι έτσι φαντάζει αντιφατικός. Γνωρίζουμε για το σκεπτικό του Δημόκριτου γιατί μας  το αναφέρει ο Αριστοτέλης. Φανταστείτε, λέει ο Δημόκριτος, ότι η ύλη είναι απείρως διαιρετή, ότι δηλαδή μπορεί να διαιρεθεί άπειρες φορές. Φανταστείτε λοιπόν ότι διαιρείτε ένα υλικό σώμα επ’ άπειρον. Τι θα απέμενε στο τέλος;

Θα μπορούσαν να απομείνουν μικρά σωματίδια με συγκεκριμένες διαστάσεις; Όχι, γιατί εάν συνέβαινε αυτό, τα συγκεκριμένα σωματίδια δε θα διαιρούνταν επ άπειρον. Συνεπώς, θα απέμεναν μόνο σημεία χωρίς διαστάσεις. Ας προσπαθήσουμε όμως τώρα να ξαναφτιάξουμε το αρχικό υλικό σώμα ξεκινώντας από αυτά τα σημεία: συνενώνοντας δύο σημεία χωρίς διαστάσεις δεν μπορούμε να λάβουμε ένα σώμα με διαστάσεις, ούτε συνενώνοντας τρία, ακόμη και τέσσερα σημεία. Για την ακρίβεια, όσα σημεία κι αν συνενώσουμε, ποτέ δε θα λάβουμε αντικείμενο με διαστάσεις, αφού τα σημεία δεν έχουν διαστάσεις. Συνεπώς, είναι αδύνατον η ύλη να αποτελείται από σημεία χωρίς διαστάσεις, γιατί ανεξάρτητα από το πόσα τέτοια σημεία θα συνενώσουμε, ποτέ δε θα λάβουμε ένα σώμα με πραγματικές διαστάσεις. Το μοναδικό ενδεχόμενο, συμπεραίνει ο Δημόκριτος, είναι κάθε υλικό σώμα να αποτελείται από ένα πεπερασμένο πλήθος διακριτών κομματιών τα οποία είναι αδιαίρετα και έχουν πεπερασμένο μέγεθος: τα άτομα.

Αυτός ο περίπλοκος τρόπος επιχειρηματολογίας προϋπήρχε του Δημόκριτου. Τον συναντούμε στην περιοχή της Καμπάνιας στη νότια Ιταλία, σε μια πόλη που ονομάζεται Βέλια, η οποία τον 5ο αιώνα πχ ήταν μια ακμάζουσα ελληνική αποικία με την ονομασία Ελέα. Εκεί ζούσε ο Παρμενίδης, ο φιλόσοφος – που είχε πάρει κατά γράμμα —σε υπερβολικό ίσως  βαθμό— τον ορθολογισμό της Μιλήτου και την ιδέα που είχε γεννηθεί εκεί, ότι η λογική μπορεί να μας αποκαλύψει πώς ενδέχεται τα πράγματα να διαφέρουν απ’ αυτό που φαίνονται

Ο  Παρμενίδης είχε εξερευνήσει μια οδό προς την αλήθεια χρησιμοποιώντας  αποκλειστικά την καθαρή λογική, μονοπάτι που τον οδήγησε στη δήλωση ότι όλα τα φαινόμενα είναι απατηλά, ανοίγοντας έτσι μια κατεύθυνση στη σκέψη που προοδευτικά θα οδηγούσε προς τη μεταφυσική και θα απομακρυνόταν από αυτό που θα γινόταν γνωστό ως «φυσική επιστήμη». Ο μαθητής του, ο Ζήνωνας, επίσης από την Ελέα, είχε χρησιμοποιήσει πολύπλοκα επιχειρήματα για να υποστηρίξει αυτό τον θεμελιώδη ορθολογισμό, ο οποίος αρνείται συνολικά την αξιοπιστία των φαινομένων. Ανάμεσα σε εκείνα τα επιχειρήματα περιλαμβανόταν μια σειρά από παράδοξα που έγιναν γνωστά ως «παράδοξα του Ζήνωνα». Σκοπός τους, να δείξουν ότι όλα τα φαινόμενα είναι απατηλά, υποστηρίζοντας ότι η τετριμμένη έννοια της κίνησης είναι εντέλει παράλογη.

Το διασημότερο από τα παράδοξα του Ζήνωνα έχει τη μορφή σύντομου μύθου:

η χελώνα προκαλεί τον Αχιλλέα σε έναν αγώνα ταχύτητας, ξεκινώντας με ένα πλεονέκτημα δέκα μέτρων. Θα καταφέρει ο Αχιλλέας να προφτάσει τη χελώνα; Ο Ζήνων υποστηρίζει πως, σύμφωνα με την αυστηρή λογική, δε θα το καταφέρει ποτέ. Για να την προφτάσει, ο Αχιλλέας πρέπει να διανύσει δέκα μέτρα, και για να το πετύχει Οα περάσει ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Κατά τη διάρκεια του, η χελώνα θα έχει προχωρήσει μερικά εκατοστά. Ο Αχιλλέας, για να καλύψει αυτά τα επιπλέον εκατοστά, θα χρειαστεί λίγο ακόμα χρόνο αλλά, στο μεταξύ, η χελώνα θα έχει προχωρήσει παραπέρα, και ούτω καθεξής, επ’ άπειρον. Για να φτάσει λοιπόν ο Αχιλλέας τη χελώνα απαιτείται ένα άπειρο πλήθος τέτοιων χρονικών διαστημάτων και ένα άπειρο πλήθος, υποστηρίζει ο Ζήνωνας, αντιστοιχεί σε ένα άπειρο χρονικό διάστημα. Κατά συνέπεια, σύμφωνα με την αυστηρή λογική, ο Αχιλλέας θα χρειαστεί άπειρο χρόνο για να φτάσει τη χελώνα, ή αλλιώς, δε θα τον δούμε ποτέ να τα καταφέρνει. Από τη στιγμή, όμως, που βλέπουμε τον γρήγορο Αχιλλέα να φτάνει και να προσπερνά όσες χελώνες θέλει, έπεται πως όσα βλέπουμε είναι παράλογα, και κατά συνέπεια, απατηλά.

Ας είμαστε ειλικρινείς: τούτο το επιχείρημα δύσκολα μας πείθει. Πού όμως βρίσκεται το λάθος; Ίσως ο Ζήνωνας να κάνει λάθος γιατί δεν είναι αλήθεια πως όταν συσσωρεύουμε ένα άπειρο πλήθος πραγμάτων καταλήγουμε σε ένα άπειρο πράγμα. Σκεφτείτε ότι παίρνουμε μια χορδή, ότι την κόβουμε στη μέση, μετά την ανακόβουμε, και ούτω καθεξής, επ άπειρον. Στο τέλος, θα έχουμε ένα άπειρο πλήθος από μικρά κομμάτια της χορδής. Ωστόσο, αν αθροίσουμε τα μήκη όλων αυτών των κομματιών, το αποτέλεσμα θα είναι πεπερασμένο, αφού το συνολικό μήκος δεν μπορεί να ξεπεράσει το μήκος της αρχικής χορδής. Άρα, από ένα άπειρο πλήθος χορδών προκύπτει μια πεπερασμένη χορδή. Ένα άπειρο πλήθος διαρκώς μικρότερων χρονικών διαστημάτων ισοδυναμεί ένα πεπερασμένο συνολικό χρονικό διάστημα, και έτσι ο ήρωας του μύθου μας, ακόμα κι αν  χρειαστεί να διανύσει ένα άπειρο πλήθος διαρκώς  μικρότερων αποστάσεων, θα τις καλύψει μέσα σε  ένα πεπερασμένο χρονικό διάστημα και τελικά  θα προφτάσει τη χελώνα.

Το παράδοξο φαίνεται να λύνεται. Η λύση, δηλαδή βρίσκεται στην ιδέα του συνεχούς — στο ότι, δηλαδή   μπορεί να υπάρχουν αυθαίρετα μικρά χρονικάδιαστήματα, ένα άπειρο πλήθος των οποίων ισοδυναμεί  με ένα πεπερασμένο συνολικό χρονικό διάστημα .Ο Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που αντιλαμβάνεται διαισθητικά ένα τέτοιο ενδεχόμενο, το οποίο αργότερα  αναπτύσσεται από αρχαίους και σύγχρονους από αρχαίους και σύγχρονους μαθηματικούς.

Είναι όμως αυτή η λύση και στον πραγματικό κόσμο; Υπάρχουν πράγματι αυθαίρετα μικρές χορδές Μπορούμε πραγματικά να κόψουμε μια χορδή όσες φορές θέλουμε-, Υπάρχουν απείρως μικρά χρονικά διαστήματα; Αυτό ακριβώς το πρόβλημα θα κληθεί να αντιμετωπίσει η κβαντική βαρύτητα.

Σύμφωνα με την παράδοση, ο Ζήνωνας είχε συναντήσει τον Λεύκιππο και είχε γίνει δάσκαλός του. Ο Λεύκιππος συνεπώς πρέπει να γνώριζε τα αινίγματα του Ζήνωνα. Αλλά είχε επινοήσει έναν διαφορετικό τρόπο επίλυσής τους. Ίσως, υποστηρίζει ο Λεύκιππος, τίποτα δεν είναι αυθαίρετα μικρό: ίσως υπάρχει ένα κατώτατο όριο στη διαιρετότητα.

Το σύμπαν δεν είναι συνεχές αλλά κοκκώδες. Με απείρως μικρά σημεία, θα ήταν αδύνατον να δημιουργήσουμε αντικείμενα με διαστάσεις, όπως είδαμε και στο προαναφερθέν επιχείρημα του Δημόκριτου, που μας εκθέτει ο Αριστοτέλης. Συνεπώς, το μήκος της χορδής προκύπτει από ένα πεπερασμένο πλήθος πεπερασμένων αντικειμένων με πεπερασμένο μέγεθος. Η χορδή δεν μπορεί να κοπεί όσες φορές θέλουμε: η υλη δεν είναι συνεχής αλλά αποτελείται από μεμονωμένα «άτομα» πεπερασμένου μεγέθους.

Είτε το παραπάνω επιχείρημα είναι αληθές είτε όχι το συμπέρασμα του —όπως γνωρίζουμε σήμερα κρύβει πολλή αλήθεια. Η ύλη έχει πράγματι μια ατομική δομή. Εάν χωρίσω στα δύο μια σταγόνα νερού  ,  θα πάρω δύο σταγόνες νερού. Μπορώ να διαιρέσω πάλι  κάθε μία από αυτές τις δύο σταγόνες, και ούτε καθ εξής. Αλλά δεν μπορώ να συνεχίσω επ  άπειρον ‘ Κάποια στιγμή, θα καταλήξω σε ένα μόνο μόριο εκεί θα σταματήσω. Δεν υπάρχουν σταγόνες νερού μικρότερες από ένα μόνο μόριο νερού.

Πως το γνωρίζουμε αυτό σήμερα; Οι ενδείξεις συγκεντρώνονται εδώ και αιώνες, οι περισσότερες προερχόμενες από τη χημεία. Οι χημικές ενώσεις είναι συνδυασμοί στοιχείων που ενώνονται μεταξύ τους  με διαφορετικές (ακέραιες) αναλογίες. Σύμφωνα με τα διδάγματα των χημικών, οι ουσίες συνίστανται από μόρια αποτελούμενα από καθορισμένους συνδυασμούς ατόμων. Το νερό για παράδειγμα—Η20 συνίσταται από δύο μέρη υδρογόνου και ένα μέρος οξυγόνου.

Αλλά αυτά είναι απλώς ενδείξεις. Ακόμα και στις αρχές  του προηγούμενου αιώνα, πολλοί επιστήμονες και φιλόσοφοι δε θεωρούσαν αξιόπιστη την ατομική υπόθεση. Ανάμεσά τους και ο φημισμένος φυσικός και φιλόσοφος Ερνστ Μαχ, του οποίου οι ιδέες για , ον χώρο θα ασκούσαν μεγάλη επίδραση στον Αϊνστάιν. Στο τέλος μια ομιλίας του Λούντβιχ Μπόλτσμαν στην Αυτοκρατορική Ακαδημία Επιστημών στη Βιέννη, ο Μαχ σηκώθηκε και φώναξε μπροστά σε όλους: «Δεν πιστεύω ότι υπάρχουν άτομα!». Αυτό έγινε το 1897. Πολλοί, σαν τον Μαχ, θεωρούσαν τον χημικό συμβολισμό απλώς μια συμβατική μέθοδο σύνοψης των νομών των χημικών αντιδράσεων — όχι ένδειξη ότι πράγματι υπάρχουν μόρια νερού αποτελούμενα από δύο άτομα υδρογόνου και ένα άτομο οξυγόνου. Δεν μπορείς να δεις τα άτομα, υποστήριζαν. Τα άτομα δε θα τα δούμε ποτέ, έλεγαν. Και έπειτα, ρωτούσαν, πόσο μεγάλο θα ήταν ένα άτομο; Ο Δημόκριτος δε θα μπορούσε ποτέ να μετρήσει το μέγεθος των ατόμων του…

Όμως κάποιος άλλος μπόρεσε. Η οριστική απόδειξη της «ατομικής υπόθεσης» έπρεπε να περιμένει μέχρι το 1905. Δόθηκε από έναν επαναστάτη είκοσι πέντε ετών, που είχε σπουδάσει φυσική αλλά δεν είχε καταφέρει να βρει δουλειά ως επιστήμονας και έβγαζε το ψωμί του ως υπάλληλος σε γραφείο ευρεσιτεχνιών στη Βέρνη. Στο υπόλοιπο βιβλίο θα μιλήσω εκτενώς για αυτό τον νεαρό, καθώς και για τα τρία άρθρα που έστειλε στο εγκυρότερο περιοδικό φυσικής της εποχής του, το Annalen der Physik Το πρώτο από αυτά τα άρθρα περιλάμβανε την οριστική απόδειξη ότι τα άτομα υπάρχουν, καθώς και τον υπολογισμό των διαστάσεών τους, δίνοντας έτσι λύση στο πρόβλημα που είχε τεθεί από τον Λεύκιππο και τον Δημόκριτο είκοσι τρεις αιώνες νωρίτερα.

Το όνομα αυτού του εικοσιπεντάχρονου νεαρού ήταν —όπως θα έχετε ήδη καταλάβει —Άλμπερτ Αϊνστάιν.

Πως τα κατάφερε; Η ιδέα είναι απρόσμενα απλή. O οποιοσδήποτε θα μπορούσε να την είχε σκεφτεί, ήδη από την εποχή του Δημόκριτου αλλά και πιο μετά, εάν φυσικά διέθετε  την οξύνοια του Αϊνστάιν  και ικανό επίπεδο στα μαθηματικά για να εκτελέσει έναν όχι  και τόσο εύκολο υπολογισμό. Η ιδέα έχει λοιπόν ως εξής ‘’εάν παρατηρήσουμε από πολύ κοντά και με μεγάλη προσοχή πολύ μικρά σωματίδια, όπως κόκκους σκόνης ή γύρης που αιωρούνται στον ακίνητο αέρα ή επιπλέουν στην επιφάνεια του νερού, θα τα δούμε να τρεμοπαίζουν, να χορεύουν. Εκτελούν μια τρομώδη κίνηση και, διαγράφοντας διαρκώς ζικ ζακ, μετατοπίζονται αργά και  απομακρύνονται σταδιακά από το σημείο εκκίνησής τους. Αυτή η κίνηση των σωματιδίων σε ένα ρευστό ονομάζεται κίνηση Μπράουν, ονομασία που έλαβε από τον Ρόμπερτ Μπράουν, τον βιολόγο που την περιέγραψε λεπτομερειακός τον δέκατο ένατο αιώνα.

Το λεπτό σημείο είναι το ακόλουθο: Ο αέρας αποτελείται από ένα τεράστιο πλήθος μορίων. Κατά μέσο όρο, όσα χτυπούν τον κόκκο από τα αριστερά τόσα τον χτυπούν και από τα δεξιά. Εάν τα μόρια του αέρα ήταν απείρως μικρά και απειράριθμα, οι επιδράσεις των συγκρούσεων από αριστερά και από δεξιά θα εξισορροπούνταν και θα εξουδετερώνονταν κάθε στιγμή, και έτσι ο κόκκος δε θα κινούνταν. Όμως το πεπερασμένο μέγεθος των μορίων -το γεγονός ότι υπάρχει ένα πεπερασμένο και όχι ένα άπειρο πλήθος τους— επιφέρει διακυμάνσεις (αυτή είναι η λέξη κλειδί): δηλαδή, οι συγκρούσεις δεν αλληλοεξουδετερώνονται ποτέ ακριβώς, αλλά μόνο κατά μέσο ορό. Ας φανταστούμε προς στιγμήν ότι το πλήθος των μορίων είναι μικρό και το μέγεθος τους μεγάλο: θα βλέπαμε ξεκάθαρα τον κόκκο να δέχεται περιστασιακά κάποια πλήγματα. Ένα από τα δεξιά, ένα από τα αριστερά… Μεταξύ δύο διαδοχικών συγκρούσεων θα κινούνταν ευθύγραμμα για μια σχετικά μεγάλη απόσταση, όπως η μπάλα που  κλοτσάνε τα παιδιά στις αλάνες. Από την άλλη μεριά, όσο πιο μικρά τα μόρια, τόσο μικρότερο το χρονικό διάστημα ανάμεσα στις συγκρούσεις και τόσο  εντονότερη η εξισορρόπηση και η απόσβεση των πληγμάτων από τις διαφορετικές κατευθύνσεις. Και  τόσο μικρότερα τα ευθύγραμμα διαστήματα που θα  διάνυε ο κόκκος.

Είναι πράγματι δυνατόν, κάνοντας χρήση μαθηματικών, να εργαστούμε αντίστροφα: από την παρατηρούμενη κίνηση του κόκκου προς τις διαστάσεις των μορίων. Ο Αϊνστάιν το πετυχαίνει, όπως είπαμε, στην ηλικία των είκοσι πέντε ετών. Από παρατηρήσεις κόκκων που τρεμοπαίζουν σε ρευστά, από μετρήσεις της μετατόπισής τους, υπολογίζει τις διαστάσεις των ατόμων του Δημοκρίτου, των στοιχειωδών κόκκων από τους οποίους αποτελείται η υλη. Έρχεται να καταδείξει, 2.300 χρονιά μετά, την ακρίβεια και τη διορατικότητα του Δημόκριτου: η ύλη είναι κοκκώδης.

***

Η Πραγματικότητα Δεν Είναι Αυτό Που Φαίνεται – Carlo Rovelli – Εκδόσεις Πατάκη.

Υπήρξαν στον κόσμο τόσες πανούκλες όσοι και οι πόλεμοι.

Και παρ’ όλα αυτά οι πανούκλες και οι πόλεμοι πάντα βρίσκουν τους ανθρώπους το ίδιο απροετοίμαστους.Όταν ξεσπάει ένας πόλεμος, οι άνθρωποι λένε:

”Δε θα διαρκέσει πολύ, είναι ανόητο”.

*

Κι αναμφίβολα

ένας πόλεμος είναι σίγουρα ανόητος,

αλλά αυτό δεν τον εμποδίζει να διαρκέσει.

*

Η δυστυχία δεν είναι στα μέτρα του ανθρώπου,

επομένως λέμε ότι η δυστυχία δεν είναι πραγματική,

είναι ένα κακό όνειρο που θα περάσει.

*

Αλλά δεν περνάει πάντα

και από κακό όνειρο σε κακό όνειρο,

είναι οι άνθρωποι που περνάνε

και πρώτα πρώτα οι ανθρωπιστές,

γιατί δεν πήραν τις προφυλάξεις τους.

*

Οι συμπολίτες μας,

ξεχνούσαν να είναι μετριόφρονες

σκέφτονταν ότι όλα είναι ακόμη δυνατά γι’ αυτούς’

πράγμα που σήμαινε

ότι οι δυστυχίες είναι αδύναμες.

*

Συνέχιζαν να κάνουν επιχειρήσεις,

να ετοιμάζουν ταξίδια και να έχουν γνώμες.

*

Πως θα μπορούσαν να σκεφτούν την πανούκλα,

που καταργεί το μέλλον,

που καταργεί τις μετακινήσεις και τις συζητήσεις;

*

Θεωρούσαν τους εαυτούς τους ελεύθερους.

Κανένας δεν είναι ελεύθερος

όσο υπάρχουν δυστυχίες.

***

Απόσπασμα από το βιβλίο του Αλμπέρ Καμύ ”Η πανούκλα’‘

Πηγή

Την επιστημονική τους απάντηση σε θεωρίες συνωμοσίας, έδωσαν επιστήμονες από το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών – ΕΚΚΕ και το Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ -ΕΙΠ , σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε.

Θεωρία 1. Τα εμβόλια για την Covid-19 είναι επικίνδυνα και φτιαγμένα για να μας παρακολουθούν.

Πραγματικότητα: Όπως επισήμανε ο διευθυντής Ερευνών στο εργαστήριο Ιατρικής Μικροβιολογίας, υπεύθυνος μονάδας εμβολίων του Ε. Ι. Παστέρ και μέλος της εθνικής επιτροπής εμβολιασμών, Δρ. Διονύσης Σγούρας, τα εμβόλια έναντι της Covid-19 είναι ασφαλή γιατί μέχρι τώρα έχουν χορηγηθεί σε πάνω από 10 δισεκατομμύρια δόσεις, προσθέτοντας ότι γίνονται περίπου 25-30 εκατομμύρια εμβολιασμοί ημερησίως με ελάχιστες παρενέργειες οι οποίες όπως έχει διαπιστωθεί οφείλονται στη συντριπτική τους πλειοψηφία σε υποκείμενα νοσήματα ή σε καταστάσεις που προϋπήρχαν και ήταν αδιάγνωστες.

Επιπλέον απαντώντας σε όσους αφήνουν αιχμές για τον χρόνο ανάπτυξής τους τόνισε ότι αναπτύχθηκαν σε χρόνο ρεκόρ λόγω της άνευ προηγουμένου παγκόσμιας συνεργασίας και χρηματοδότησης της συγκεκριμένης έρευνας. « Έχουν περάσει από την ίδια αυστηρή διαδικασία κλινικών δοκιμών αξιολόγησης με τα άλλα παραδοσιακά εμβόλια τηρώντας όλα τα πρότυπα ασφαλείας και παραγωγής κι αυτό κατέστη δυνατόν λόγω των χρονικών περιορισμών γιατί τα διάφορα στάδια ή οι φάσεις των κλινικών μελετών προχώρησαν σχεδόν παράλληλα μεταξύ τους και όχι η μία μετά την άλλη όπως συνηθιζόταν παλαιότερα. Τα εμβόλια δεν περιέχουν κάποιον ζωντανό ιό παρά μόνο μία οδηγία στα κύτταρα μας για να συνδέσουν την πρωτεΐνη του κορονοϊού την γνωστή ακίδα. Αυτή η οδηγία με τη μορφή mRNA δεν εισέρχεται ποτέ στον πυρήνα των κυττάρων και αποδομείται άμεσα μετά την ολοκλήρωση της αποστολής του. Έτσι λόγω της παροδικής φύσης του μορίου mRNA δεν υφίσταται κανένας κίνδυνος ενσωμάτωσης στο γονιδίωμα των κυττάρων. Δεν περιλαμβάνει καμία συσκευή παρακολούθησης ούτε αποτελεί μέσο κατασκόπευσης ή μαρκαρίσματος του πληθυσμού. Όσον αφορά τις θεωρίες συνωμοσίας για επιπτώσεις στην αναπαραγωγή δημοσιευμένα πλέον στοιχεία μελετών αποδεικνύουν ότι δεν επηρεάζεται με κανέναν τρόπο η γονιμότητα. Ο εμβολιασμός έδειξε ότι προστατεύει αποτελεσματικά και την έγκυο και το έμβρυο της από την σοβαρή νόσο και τον θάνατο», σημείωσε ο κ. Σγούρας.

Θεωρία 2. H προσελήνωση του Apollo 11 είναι ψέμα της NASA όπως και οι υπόλοιπες πέντε προσεληνώσεις του προγράμματος Apollo.

Πραγματικότητα: Σύμφωνα με τον Δρ. Μάνο Σαριδάκη, κύριο ερευνητή, ΙΑΑΔΕΤ/ΕΑΑ, ραδιοτηλεσκόπια στη Γη παρατηρούν από το 1977 τα σήματα που εκπέμπουν οι πέντε πομποί ALSEP που έχουν τοποθετηθεί στη σελήνη, με τις σεληνογραφικές συντεταγμένες και την ισχύ των εκπομπών να συμφωνούν με τα προβλεπόμενα. «Δορυφόροι όπως ο LRO έχουν βγάλει ευκρινείς φωτογραφίες του σημείου προσελήνωσης όπου μπορεί κάποιος να δει πραγματικά το σημείο προσελήνωσης, τον ALSEP, τη σημαία, τις πατημασιές των αστροναυτών και μάλιστα η ιδιομορφία της φωτογραφίας συμπίπτει από τις φωτογραφίες που έχουμε βγάλει από το σημείο της σελήνης. Ακτίνες λέιζερ εκπεμπόμενες από τη Γη ανακλώνται στα κάτοπτρα που έχουμε αφήσει στη σελήνη και τις παίρνουμε πίσω. Από τη μελέτη της ανακλώμενης δέσμης προκύπτει ότι πέρα από καμία αμφιβολία η ανάκλαση έγινε σε μία τεχνητή επιφάνεια. Όταν είχαν τραβήξει οι αστροναύτες φωτογραφίες από την επιφάνεια της σελήνης φαίνονταν στο υπόβαθρο κάποιοι αστέρες που ήταν λαμπεροί στο υπεριώδες και πολλοί ισχυρίστηκαν ότι ήταν ψεύτικες οι φωτογραφίες, Δορυφόροι όμως αργότερα όπως ο TD-IA σκάναραν τον ουρανό και βρήκαν ότι αυτά τα αστέρια τα βρήκαν στις προβλεπόμενες θέσεις όπου ακτινοβολούν στο υπεριώδες, επομένως οι φωτογραφίες ήταν πραγματικές», ανέφερε μεταξύ άλλων ο κ. Σαριδάκης ενώ προσέθεσε ότι οι αποστολές όσων χωρών έχουν επιστρέψει πίσω έχουν φέρει εκατοντάδες κιλά σεληνιακών πετρωμάτων, που η σύστασή τους αποδεικνύει ότι είναι διαφορετική από αυτή των γήινων πετρωμάτων.

Θεωρία 3. Τεχνητή πρόκληση καταστροφικών σεισμών- Σκοτεινές δυνάμεις προκαλούν στοχευμένα ισχυρούς και καταστροφικούς σεισμούς εναντίον ανυποψίαστων πληθυσμών.

Πραγματικότητα. Σύμφωνα με τον επιστημονικό συνεργάτη του Αστεροσκοπείου, Δρ. Σωτήρη Σμπόρα, αυτές οι θεωρίες συνωμοσίας περιστρέφονται γύρω από το αμερικανικό ερευνητικό πρόγραμμα HAARP (High Frequency Active Auroral Research Program), που ξεκίνησε το 1990 και αποσκοπούσε στη μελέτη των ιδιοτήτων και της συμπεριφοράς της ιονόσφαιρας για τη διέγερση και χρήση αυτής ως κεραίας ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων, τη βελτίωση των τηλεπικοινωνιών κ.α.

Το πρόγραμμα έχει κατηγορηθεί για την πρόκληση πλήθους φυσικών καταστροφών, από κλιματικές καταστροφές, όπως τυφώνες, καταιγίδες, πλημμύρες, ξηρασίες μέχρι και την πρόκληση ισχυρών σεισμών αλλά και αεροπορικών τραγωδιών. Ο καθηγητής υπογράμμισε ότι οι πυρηνικές εκρήξεις δεν μπορούν να προκαλέσουν σεισμό σε μεγάλες αποστάσεις. «Οι υπόγειες πυρηνικές δοκιμές είναι ικανές να προκαλέσουν σεισμό ή ακόμη και σεισμική ακολουθία μικρού μεγέθους αλλά μόνο σε τοπική κλίμακα κι αυτές εντάσσονται στην επαγώμενη σεισμικότητα. Το επιστημονικό συμπέρασμα που βγαίνει για όλους αυτούς τους ισχυρούς καταστροφικούς σεισμούς που έχουν κατηγορηθεί ότι προκλήθηκαν τεχνητά από τεχνολογικά όπλα φυσικών καταστροφών είναι ότι συμβαίνουν συνήθως σε γνωστές τεκτονικές δομές, λιθοσφαρικής κλίμακας, δηλαδή πάρα πολύ μεγάλες και είναι οι περιοχές αυτές όπου οι τεκτονικές πλάκες εφάπτονται και κινούνται σχετικά μεταξύ τους», τόνισε.

Θεωρία 4. Chemtrails-Κυβερνήσεις ή και άλλοι παγκόσμιοι οργανισμοί εκλύουν μυστηριώδεις τοξικές ενώσεις στην ατμόσφαιρα μέσω αεροψεκασμών από επιβατικά και μη αεροπλάνα με σκοπό τη στείρωση πληθυσμών, τη μείωση προσδόκιμου ζωής, τον έλεγχο του μυαλού ή του καιρού.

Πραγματικότητα: Όπως εξήγησε ο διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΕΑΑ. Δρ. Κώστας Λαγουβάρδος, τα γραμμικά σύννεφα, που ονομάζονται contrails, δημιουργούνται από τα καυσαέρια αεροσκαφών σε μεγάλα ύψη. «Οι θερμοί υδρατμοί και τα σωματίδια αιθάλης που περιέχονται στα καυσαέρια των αεροσκαφών μόλις βρεθούν στο περιβάλλον των πολύ χαμηλών θερμοκρασιών όπου πετούν τα αεροσκάφη, λειτουργούν ως πυρήνες συμπύκνωσης των υδρατμών σχηματίζοντας μικροσκοπικούς παγοκρυστάλλους και τις χαρακτηριστικές γραμμές νεφών που βλέπουμε στον ουρανό, ωστόσο έχουν μικρή διάρκεια ζωής. Τα συμπυκνώματα αυτά είναι μια απολύτως αναμενόμενη φυσική διεργασία όταν οι συνθήκες είναι ευνοικές για την δημιουργία τους» τόνισε ο κ. Λαγουβάρδος προσθέτοντας ότι τα contrails δεν αποτελούν κίνδυνο για τους ανθρώπους.

Θεωρία 5. Επίπεδη Γη – Η Γη είναι ένας επίπεδος ακίνητος δίσκος με κέντρο τον Βόρειο Πόλο, ο οποίος περιβάλλεται από τους πάγους της Ανταρκτικής. Στη θεωρία αυτή η Γη βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος και ο Ήλιος και η Σελήνη, ολόκληρος ο ουράνιος θόλος γυρίζει γύρω από εμάς.

Πραγματικότητα: Σύμφωνα με τον εντεταλμένο ερευνητή του Ινστιτούτου Αστρονομίας, Αστροφυσικής και Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης του ΕΑΑ, Δρ. Γιάννη Παπουτσή, οι εικόνες από το διάστημα είναι αδιαπραγμάτευτη απόδειξη ότι η γη είναι σφαιρική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα επίσης, είναι η ύπαρξη διαφορετικών ζωνών ώρας, αλλά και το γεγονός ότι σε μία δεδομένη χρονική στιγμή σε 2 διαφορετικά σημεία του πλανήτη έχουμε μέρα και νύχτα. «Αν η γη ήταν επίπεδη θα έπρεπε σε όλα τα μέρη του πλανήτη η γη να έχουμε είτε μέρα είτε νύχτα. Επιπλέον απτή απόδειξη είναι ότι οι κυκλώνες περιστρέφονται αριστερόστροφα στο βόρειο ημισφαίριο και δεξιόστροφα στο νότιο ημισφαίριο, αν η Γη ήταν επίπεδη θα έπρεπε να έχουν την ίδια φορά περιστροφής σε όλα τα σημεία του πλανήτη», σημείωσε ο κ. Παπουτσής.

Θεωρεία 6: Εξωγήινοι στο Roswell του Νέου Μεξικού- Τον Ιούλιο του 1947 μάρτυρες έκαναν λόγο για ένα φλεγόμενο αεροσκάφος λίγο πριν αυτό συντριβεί. Η παρουσία του στρατού ενίσχυσε αυτές τις θεωρίες για παρουσία «εξωγήινων» και ιπτάμενου δίσκου. Το 1995 κυκλοφορεί βίντεο μάλιστα που υποτίθεται ότι δείχνει την αυτοψία ενός «εξωγήινου» πτώματος από το περιστατικό του Roswell.

Πραγματικότητα: Όπως εξήγησε ο Δρ. Όμηρος Γιαννακής την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου οι ΗΠΑ αναπτύσσουν το πρόγραμμα MOGUL , μέσω του οποίου ανιχνεύονται ηχητικά κύματα στην ανώτερη ατμόσφαιρα τα οποία δημιουργούνται από τις εκρήξεις ατομικών βομβών που πραγματοποιούσε δοκιμαστικά η ΕΣΣΔ προκειμένου να μελετήσει τα αποτελέσματα και τις συνέπειες αυτών. Για το πρόγραμμα MOGUL χρησιμοποιούνται αερόστατα μεγάλου υψομέτρου. Η πραγματικότητα ήταν ότι οι λεγόμενοι εξωγήινοι ήταν ανδρείκελα δοκιμών που μεταφέρονταν σε μεγάλο υψόμετρο από τα αερόστατα της Πολεμικής αεροπορίας των ΗΠΑ για τη διενέργεια επιστημονικών ερευνών. Η ασυνήθιστη δε παρουσία στρατιωτικών μονάδων που πάντα έφταναν λίγο μετά τη συντριβή ενός ιπτάμενου δίσκου για να ανακτήσουν τόσο τον δίσκο όσο και το εξωγήινο πείραμά του ήταν προσωπικό της Πολεμικής Αεροπορίας που συνέλεγε τότε το αερόστατο και όποιο δοκιμαστικό όργανο ή ανδρείκελο έφερε μαζί του. Το πρόγραμμα MOGUL παραμένει για λόγους ασφαλείας μυστικό έως και το 1994 όταν και αποχαρακτηρίστηκαν απόρρητα έγγραφα και δίνονται απαντήσεις στις θεωρίες περί παρουσίας ιπτάμενων δίσκων στην περιοχή του Roswell.

Θεωρία 7. Μυστικά προγράμματα ελέγχου του καιρού – Κυβερνήσεις ή και διεθνείς οργανισμοί εκπονούν μυστικά προγράμματα ελέγχου του καιρού, όπως οι τεχνολογίες δημιουργίας νεφών, με πολλούς στόχους, μεταξύ των οποίων την χρήση τους ως όπλα οικονομικής καταστροφής άλλων χωρών αλλά και πληθυσμών.

Πραγματικότητα: Σύμφωνα με τον κύριο ερευνητή ΙΕΠΒΑ/ΕΑΑ Γιάννη Καλόγηρο, η σπορά νεφών μια απολύτως κατανοητή διαδικασία με στόχο την απομείωση των επιπτώσεων έντονων καιρικών φαινομένων, είναι μία μορφή τροποποίησης καιρού (κι όχι ελέγχου του καιρού) που στοχεύει στην αλλαγή των διαδικασιών μικροφυσικής στα νέφη καταιγίδων (συνήθως με την σπορά ιωδιούχου αργύρου που δρουν σαν πυρήνες συμπύκνωσης) και την αποτροπή της δημιουργίας μεγάλου μεγέθους χαλαζιού και ισχυρής βροχόπτωσης ή την εξασθένιση τροπικών κυκλώνων (τυφώνες). Στη διάρκεια των πρώτων στρατικωτικών κυβερνητικών προγραμμάτων σποράς νεφών (1950-1980) από τη Μ. Βρετανία και τις ΗΠΑ κάποιες ακραίες πλημμύρες αποδόθηκαν σε μυστική σπορά νεφών. Όμως, επιστημονικές μελέτες έδειξαν ότι η αποτελεσματικότητα αυτής της διαδικασίας είναι σχετικά μικρή (10%) ή ακόμα ότι αποτυγχάνει στην περίπτωση των τυφώνων, ενώ τα πλημμυρικά φαινόμενα μπορούν να εξηγηθούν από τις μετεωρολογικές και υδρολογικές συνθήκες.

Επίσης, laser υψηλής ισχύος έχουν χρησιμοποιηθεί σε δοκιμές τροποποίησης καιρού, αλλά προς το παρόν με περιορισμένα αποτελέσματα. Προς το παρόν, περισσότερες από 50 χώρες χρησιμοποιούν την σπορά νεφών για να μετριάσουν τις επιπτώσεις του χαλαζιού στη γεωργία.

Θεωρία 8. Αστρολογία – Οι θέσεις των πλανητών, κατά τη γέννηση του κάθε ανθρώπου, επηρεάζουν τον χαρακτήρα του.

Πραγματικότητα: Σύμφωνα με τον ομότιμο καθηγητή του τμήματος Φυσικής ΑΠΘ, Χάρης Βάρβογλη,οι αστρολόγοι υποστηρίζουν ότι η αστρολογία έχει πολύ βαθιές ρίζες, ωστόσο αυτό δεν , ισχύει. Το πρώτο γνωστό ωροσκόπιο είχε γραφτεί την εποχή των Σελευκιδών στη Μεσοποταμία, δηλαδή ήταν οι επίγονοι του Μ. Αλεξάνδρου μετά το 300 πΧ κι αυτό δεν είχε καθόλου αναφορά σε ζώδια. Το πρώτο ωροσκόπιο με αναφορά σε ζώδια είναι το 60 πΧ κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Επιπλέον αναφέρεται ότι η αστρολογία έχει επιστημονική βάση. Όπως σημείωσε ο κ. Βάρβογλης αυτό είναι παντελώς ανυπόστατο καθώς στην αστρολογία σημασία έχει η θέση ενός πλανήτη κι όχι η απόστασή του από τη Γη. Ακόμη προσέθεσε ότι οι σημερινοί αστρολόγοι αφήνουν να εννοηθεί ότι η αστρολογία βασίζεται στην επιστήμη, η οποία έχει τεκμηριώσει ότι τα μακρινά σώματα αλληλεπιδρούν βαρυτικά. Ποια είναι η ένταση της βαρυτικής αλληλεπίδρασης που ασκεί για παράδειγμα ο πλανήτης ‘Αρης σε ένα μωρό που γεννιέται και ποια αυτή του μαιευτήρα; Όπως εξήγησε ο καθηγητής, αν ο μαιευτήρας βρίσκεται σε απόσταση 0,5 μέτρου κατά τη γέννα και έχει βάρος 75 κιλά, η βαρυτική επίδραση του είναι κατά 24 φορές μεγαλύτερη από αυτήν του ‘Αρη.

Θεωρία 9. Εμφανίσεις ‘Αγνωστης Ταυτότητας Ιπτάμενων Αντικειμένων (ΑΤΙΑ) – Υπάρχουν περιστατικά εμφάνισης ‘Αγνωστης Ταυτότητας Ιπτάμενων Αντικειμένων (ΑΤΙΑ) ή UFΟ, τα οποία οι αρχές αποκρύπτουν και παραπλανούν την κοινή γνώμη παρά τις μαρτυρίες που έχουν καταγραφεί.

Πραγματικότητα: Σύμφωνα με τον εντεταλμένο ερευνητή του ΙΑΑΔΕΤ/ΕΑΑ, Δρ. Σταύρο ‘Ακρα, όλες οι αναφορές γίνονται από ανεκπαίδευτους παρατηρητές και όχι από επαγγελματίες ή ερασιτέχνες αστρονόμους. «Οι φωτογραφίες που έρχονται στη δημοσιότητα είναι κυρίως θολές και χαμηλής ποιότητας. Από τεχνολογικής απόψεως η πιθανότητα να μας έχουν επισκεφθεί είναι πολύ μικρή λόγω των μεγάλων αποστάσεων μεταξύ των άστρων. Για παράδειγμα για το κοντινότερο άστρο σε εμάς ο Εγγύτατος του Κενταύρου χρειαζόμαστε πάνω από 17.000 χρόνια για να πάμε με το πιο γρήγορο σκάφος. Από παρατηρητικής απόψεως μπορούμε να εξηγήσουμε τις περισσότερες αναφορές ως εξής: δορυφόρους σε τροχιά γύρω από τη γη, εκτοξεύσεις πυραύλων, μετέωρα και συντρίμμια από πυραύλους που εισέρχονται στην ατμόσφαιρα της γης, φώτα από αεροπλάνα ή drones, σχηματισμοί από σύννεφα, μετεωρολογικά μπαλόνια, σφαιρικές αστραπές, πυροτεχνήματα, τον πλανήτη Αφροδίτη», επισήμανε.

Θεωρία 10- Η κλιματική αλλαγή δεν υπάρχει ή δεν είναι ανθρωπογενής. Ο πλανήτης είχε υπερθερμανθεί στο παρελθόν ( κύκλος θέρμανσης, ψύξης του πλανήτη). Είναι αδύνατο ένα αέριο όπως το διοξείδιο του άνθρακα που αποτελεί πολύ μικρό ποσοστό της ατμόσφαιρας να έχει τόση μεγάλη επίδραση στο κλίμα καθώς επίσης και τα κλιμαντικά μοντέλα είναι αναξιόπιστα.

Πραγματικότητα:  Σύμφωνα με την διευθύντρια ερευνών ΙΕΠΒΑ/ΕΑΑ, Δρ. Βασιλική Ασημακοπούλου, ο πλανήτης έχει περάσει κύκλους θέρμανσης – ψύξης, όμως όχι σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. «Χρειάστηκαν εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια γι αυτές τις εναλλαγές, για να περάσουμε από κύκλο θέρμανσης σε κύκλο ψύξης και πάντα οι περίοδοι που παρατηρούταν αύξηση της θερμοκρασίας παρατηρούταν παράλληλα και αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα», επισήμανε ενώ προσέθεσε ότι ο βασικός του ρόλος είναι να δρα σαν «γυαλί θερμοκηπίου» που παγιδεύει τη θερμότητα στη γη και έτσι είναι κατοικήσιμη η Γη. «Βοηθά να έχει καλές θερμοκρασίες, όμως αυτή η ισορροπία είναι ευαίσθητη και αυτή τη στιγμή έχει διαταραχθεί γιατί έχει αυξηθεί η συγκέντρωση του διοξειδίου του άνθρακα. Η αύξηση του οδηγεί σε αύξηση της θερμοκρασίας», είπε ενώ σχετικά με τα κλιματικά μοντέλα τόνισε ότι έχουν βελτιωθεί στο πέρασμα των ετών γιατί έχουν βελτιωθεί και τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται και η υπολογιστική ικανότητα οπότε θεωρούνται αξιόπιστα.

Θεωρία 11. Κβαντικές θεραπείες, κβαντική ιατρική – α) «Φάρμακα» ή προϊόντα που χρησιμοποιούν το λήμμα «κβαντικός» (π.χ. κβαντική διατροφή, κβαντικός επίδεσμος) με όρους μάρκετινγκ ή επικαλούνται ανυπόστατες κβαντικές ιδιότητες υλικών. β) θεραπευτικές ρουτίνες και πρακτικές που χρησιμοποιούν αρχές της κβαντικής φυσικής και ισχυρίζονται ότι ο άνθρωπος μπορεί να επέμβει με τη σκέψη του στα κύτταρα του σώματος του και να τα επηρεάσει θεραπεύοντας ασθένειες.

Πραγματικότητα: Όπως εξηγεί ο πολιτικός μηχανικός και φυσικός, Δημήτρης Δημόπουλος η κβαντική φυσική είναι μια φυσική θεωρία που περιγράφει θεμελιώδη σωματίδια της ύλης σε υποατομικό επίπεδο αλλά δεν διαφοροποιείται από προϊόν σε προϊόν. Ένα «κβαντικό» σαμπουάν αποτελείται από τα ίδια θεμελιώδη σωματίδια με τις ίδιες αλληλεπιδράσεις με ένα «βιολογικό» σαμπουάν ή ένα απλό σαμπουάν. Μακροσκοπικά,αυτό που ενδιαφέρει σε ένα φάρμακο είναι η μοριακή του σύσταση και οι χημικές αντιδράσεις που προκαλεί στο σώμα, και ο επιθετικός προσδιορισμός «κβαντικό» δεν έχει κανένα απολύτως νόημα, παρά μόνον για να εντυπωσιάζει. Ακόμη, όπως αναφέρει οι κβαντικές θεραπείες που δεν βασίζονται σε προϊόντα αλλά στη «δύναμη της ανθρώπινης σκέψης» είναι μία νέα κατηγορία που ανθίζει στις ΗΠΑ και στηρίζεται στο συμπέρασμα της κβαντομηχανικής ότι η παρατήρηση επηρεάζει το παρατηρούμενο σωματίδιο, με τους ψευδοεπιστήμονες να ανάγουν την αλληλεπίδραση που προκαλεί η παρατήρηση σε κάποια υπερφυσική ιδιότητα του εγκεφάλου.

Θεωρία 12. Covid-19 και πληθυσμιακός έλεγχος -Ο ιός Sars-CoV-2 που προκαλεί την COVID-19 αποτελεί εργαλείο κάποιας κυβέρνησης ή της ελίτ για τη μείωση του παγκόσμιου πληθυσμού.

Πραγματικότητα: Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία ο ιός Sars-CoV-2 που προκαλεί την Covid-19 είναι ένα εργαστηριακό βιολογικό όπλο που έχει αναπτυχθεί είτε από την κινεζική κυβέρνηση ή από κάποιες ελίτ με στόχο να μειώσουν ή να ελέγξουν τον παγκόσμιο πληθυσμό. Όπως τόνισε ο υποψήφιος διδάκτωρ του τμήματος ΕΜΜΕ του ΕΚΠΑ, Ιωσήφ Χαλαβαζής η θεωρία αυτή σχετίζεται με την τεχνοφοβία, την δυσπιστία και γενικά την πολιτική κρίση. Από την πλευρά του ο πρόεδρος του ΕΚΚΕ και καθηγητής στο τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ, Νίκος Δεμερτζής υπογράμμισε ότι όλες αυτές οι αφηγήσεις γύρω από διάφορα φαινόμενα δεν είναι άσχετο ότι έχουν επιταθεί ως προς τη διάδοσή τους τα τελευταία χρόνια καθώς βρισκόμαστε σε μια εποχή μετααλήθειας που χαρακτηρίζεται από μία ριζωματική δυσπιστία σχεδόν όλων απέναντι σε όλους. «Βρισκόμαστε ενώπιον μίας πλημμυρίδας παραπληροφόρησης, παραποιημένων ειδήσεων τόσο ώστε από έγκυρες μελέτες φαίνεται ότι σε πολύ λίγα χρόνια η πλειονότητα των ειδήσεων θα είναι παραποιημένες ειδήσεις», τόνισε ο κ. Δεμερτζής ενώ επέστησε την προσοχή στη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στις παραποιημένες ειδήσεις και στις ψευδείς ειδήσεις. Οι πρώτες είναι ένα είδος προπαγάνδας, περιέχουν πληροφορίες που είναι μισοαλήθειες και μισοψέματα, ενώ οι δεύτερες αναφέρονται σε παντελώς ανυπόστατα γεγονότα. Τέλος προανήγγειλε την έναρξη ενός προγράμματος από έξι ερευνητικά κέντρα που θα αποτελεί ένα παρατηρητήριο ειδήσεων γύρω από επιστημονικά θέματα και θα αφορά κυρίως ειδήσεις για την κλιματική αλλαγή και την πανδημία της Covid-19.

Πηγή